Παρακολουθώντας τις γραφικές διαμαρτυρίες παρανόρμαλων θρησκευτικών φιγούρων της ορθοδοξίας για το ανέβασμα στη Θεσσαλονίκη της παράστασης «Η ώρα του Διαβόλου» του Φερνάντο Πεσσόα δεν μπορεί παρά να μου προκαλείται γέλιο, όπως και στους περισσότερους φαντάζομαι, κι ας ξέρω πως η γελοιότητα δεν απέχει και πολύ από τη φρίκη. Εξίσου γέλιο όμως μου προκαλείται και με τις δηλώσεις του πρωταγωνιστή Χρανιώτη, που μετατράπηκε ξαφνικά σε υπερασπιστής της τέχνης καλώντας τους φανατικούς να ερευνήσουν πρώτα το αθώο ποιόν του Πεσσόα πριν μιλήσουν για τις δήθεν σατανιστικές προθέσεις του στεκόμενοι μόνο στον τίτλο του έργου. Κι αν το θέμα με τη χρυσαυγική ορθοδοξία που εκπορεύεται κυρίως από την ντροπή του αγίου όρους, τη Μονή Εσφιγμένου, είναι εξαντλημένο, η προτροπή του πρωταγωνιστή της παράστασης περί του αγνού κι αθώου πορτογάλου χρειάζεται ένα γενναίο update, καθότι οι νεώτερες έρευνες έχουν τεκμηριώσει πως η δήθεν ντροπαλή και μοναχική φιγούρα του πορτογάλου συγγραφέα εμπλέκεται με την μοντέρνα έκφραση του σατανισμού ή έστω με αυτό που στερεοτυπικά ονομάζεται έτσι.

Ας πάρουμε τα πράγματα απ’ την αρχή. Ο Πεσσόα ήταν μια φιγούρα αντιχριστιανική με ροπή στον μυστικισμό, τον ερμητισμό και τη μασονία ενώ η μαγική νουμερολογία και η αστρολογία ρύθμιζε την καθημερινότητά του σε μεγάλο βαθμό. Μέχρις εδώ αγγίζει, θα λέγαμε, τα ανώτατα επιτρεπτά όρια της παρέκκλισης από την ηθική του καιρού του χωρίς να τα ξεπερνά. Μα τι να κάνουμε που δεν του αρκεί; Εκείνος επιζητά την απόλυτη απομάκρυνση από τα χρηστά ήθη. Και κάπως έτσι φτάνουμε στην αποκάλυψη μιας πολυετούς φιλικής σχέσης που ανέπτυξε με τον «διαβολικότερο άνθρωπο στη γη» εκείνη την περίοδο, τον περίφημο άγγλο μάγο Άλιστερ Κρόουλι (Aleister Crowley), η επιρροή του οποίου στον εσωτερικισμό της Δύσης είναι επιβλητική ακόμη και μέχρι τις μέρες μας.

Η σχέση αυτή, που τεκμηριώνεται από την αλληλογραφία μεταξύ τους, παρέμενε στο σκοτάδι για χρόνια. Τα γράμματα αυτά δεν ήταν ενσωματωμένα στα κρατικά αρχεία του Πεσσόα ενώ οι απόγονοί του μέχρι πρόσφατα έκρυβαν επιμελώς την συγκεκριμένη αλληλογραφία. Αν και η έρευνα είναι υπό εξέλιξη και έχει προκαλέσει αρκετά ερωτήματα ως και έριδες στους μελετητές, υπάρχουν μέχρι τώρα κάποια δεδομένα αποδεκτά από όλους.

O Άλιστερ Κρόουλι σε «Θεληματική» τελετή το 1912 εν πλήρει εξαρτύσει…

Ο Πεσσόα ήταν γοητευμένος από το συγγραφικό έργο του Κρόουλι ήδη από το 1917 και ήταν γνώστης των μαγικών πρακτικών του αποκαλούμενου «Τέρατος 666». Ο πορτογάλος άλλωστε εκκινεί την γνωριμία τους τo 1929 στέλνοντάς του γράμμα στην Αγγλία για να του επισημάνει ένα μικρό ωροσκοπικό λάθος στις «Εξομολογήσεις» του κερδίζοντας την εκτίμηση του Κρόουλι για τις αστρολογικές του γνώσεις. Αλληλογραφούν για καιρό, χτίζουν μια «υπερφυσική» σχέση ώσπου, σύμφωνα με τα ημερολόγια του Κρόουλι (Yorke collection), ο «Δον» Φερνάντο Πεσσόα ετοιμάζεται να ηγηθεί ενός πορτογαλικού παραρτήματος της μασωνικής αδελφότητας O.T.O. (Ordo Templi Orientis) που βρισκόταν τον καιρό εκείνο υπό τις αρχές και τελετές του «Θελήματος», δηλαδή της θρησκείας της οποίας ο Κρόουλι ήταν ο ιδρυτής και προφήτης. Το φιλόδοξο σχέδιο, απ’ ότι φαίνεται δεν υλοποιείται, τουλάχιστον σε πρακτικό επίπεδο γιατί …θεωρητικά υπάρχουν αρκετές αναφορές στους ετερώνυμους του Πεσσόα περί της υποτιθέμενης ύπαρξης ενός πορτογαλικού O.T.O. Η προσπάθεια ίδρυσής του αποτελεί πάντως την αιτία που το φθινόπωρο του 1930 ο Κρόουλι καταφθάνει μαζί με την ερωμένη του Hanni Jaeger στην Πορτογαλία για να συναντήσει τον Πεσσόα και η ιστορία που ακολουθεί είναι άκρως ενδιαφέρουσα καθότι διαδραματίζονται διάφορα αποκαλυπτικά γεγονότα.

Αρχικά θα μνημονεύσουμε ένα μυστήριο που τέλεσε ο Κρόουλι κατά τη διάρκεια της παραμονής του εκεί και για το οποίο μεσολαβητής ήταν ο ίδιος ο Πεσσόα. Ο πορτογάλος εσωτεριστής Raul Leal, εκμεταλλευόμενος τον ερχομό του περίφημου μάγου, ζητάει από τον στενό του φίλο Πεσσόα να μεσολαβήσει έτσι ώστε να γνωρίσει τον Κρόουλι και να μυηθεί στη θρησκεία του. Πράγματι η μαγική ιεροτελεστία λαμβάνει χώρα στις 9 Σεπτέμβρη 1930 στο διαμέρισμα του Raul Leal και όλα τα ερωτήματα των ερευνητών συμπυκνώνονται πλέον στο εξής ένα: ήταν ο Πεσσόα παρών; Ο ίδιος ο Leal σε ένα γράμμα του σε ανύποπτο χρόνο, είκοσι χρόνια μετά, αποκαλύπτει πως ο Πεσσόα βρισκόταν στο συγκεκριμένο διαμέρισμα. Υπάρχουν μάλιστα στοιχεία που υπονοούν πως ο Πεσσόα προετοίμασε ωροσκοπικά την τελετουργία απ’ την οποία δεν μπορεί να αποκλειστεί η σεξουαλική υπόκριση. Μια μέρα μετά την ιεροτελεστία ο Πεσσόα θα γράψει το πιο ερωτικό ποίημα σε όλη την εργογραφία του («She surprises just by being») αφιερωμένο στην 20χρονη Hanni Jaeger.

Το επόμενο γεγονός είναι και το πιο παροιμιώδες. Σχεδόν δέκα μέρες μετά την παραπάνω τελετουργία και ύστερα από τον αιφνίδιο και βίαιο χωρισμό του με την Hanni, ο Κρόουλι αποφασίζει να σκηνοθετήσει την αυτοκτονία του στους πορτογαλικούς βράχους Boca dο Inferno (Το στόμα της Κόλασης) έχοντας για συνεργό του τον Φερνάντο Πεσσόα. Βάσει σχεδίου, λοιπόν, στις 25 του Σεπτέμβρη, βρίσκεται ένα σημείωμα του υποτιθέμενου αυτόχειρα Κρόουλι τοποθετημένο στο εν λόγω σημείο ενώ τις επόμενες μέρες ο Πεσσόα μαζί με έναν φίλο του αρχίζουν να τροφοδοτούν με άρθρα και συνεντεύξεις τους τον πορτογαλικό τύπο επιτείνοντας το μυστήριο του Boca do Inferno. Η υπόθεση αποκτά μια διεθνή δημοσιότητα τη στιγμή που ο Κρόουλι εντοπίζεται ξαφνικά στο Βερολίνο να προετοιμάζει μια έκθεση με ζωγραφικά έργα του.

Οι βράχοι του Boca do Inferno στην Πορτογαλία που συνέβησαν όλα και τίποτα.

Αν πρόκειται για ένα γεγονός που κινείται στα μηδενιστικά όρια μιας φάρσας ή αν σηματοδοτεί κάτι πιο συνομωσιολογικό ουδείς γνωρίζει. Πάντως η αλληλογραφία τους συνεχίζεται μετά το συμβάν. Ο Πεσσόα αρχίζει να γράφει μια νουβέλα με αφορμή την αυτοκτονία του Κρόουλι (εντοπίζεται στα ενημερωμένα αρχεία του μισοτελειωμένη) ενώ μεταφράζει στα πορτογαλικά ένα αληθινά «μαγικό ποίημα» όπως το ονομάζει: τον Κροουλικό «Ύμνο του Πανός» από το βιβλίο του Κρόουλι «Μαγεία στην θεωρία και στην πράξη». Δεν ξέρουμε αν για τη μετάφρασή λειτούργησε αυτοβούλως ή ύστερα από παραίνεση του άγγλου μάγου. Πάντως φαίνεται πως έχει ενημερώσει τον Κρόουλι πως θα δημοσιευτεί στο λογοτεχνικό περιοδικό Presenca. Κι όταν τελικά η δημοσίευση καθυστερεί τότε προσπαθεί να επιβάλει την δημοσίευσή του έτσι ώστε, όπως επιχειρηματολογεί, να μην εκτεθεί στον «Master Therion».

…αν ο Πεσσόα προς ικανοποίηση της υπερφυσικής του αγωνίας φλέρταρε ώρες ώρες με τον σατανισμό το γεγονός δεν τον μετατρέπει σε σατανιστή σε κανενός τα μάτια. Αντίθετα κάνει τον σατανισμό αθωότερο, αποδαιμονίζει το Τέρας, παρουσιάζοντας το απλώς ως έναν φαρσέρ…

Κι αν το κείμενο αυτό μοιάζει εκ των στοιχείων που παράθεσε να δικαιώνει έστω και από σπόντα μια δράκα φανατικών ή να υποσκάπτει τον λόγο των συντελεστών μιας μάλλον μέτριας παράστασης δεν είναι καθόλου έτσι κι ούτε έχει πρόθεση να εμπλακεί στην τετριμμένη διαμάχη που είναι παντελώς αδιάφορη στην πεσσοϊκή υπόθεση. Άλλωστε είναι τόσο δικαιωμένος ως συγγραφέας, που αν ο Πεσσόα προς ικανοποίηση της υπερφυσικής του αγωνίας φλέρταρε ώρες ώρες με τον σατανισμό το γεγονός δεν τον μετατρέπει σε σατανιστή σε κανενός τα μάτια. Αντίθετα κάνει τον σατανισμό αθωότερο, αποδαιμονίζει το Τέρας, παρουσιάζοντας το απλώς ως έναν φαρσέρ, που ζει για να κάνει κωλοδάχτυλο σε μία κοινωνία που τα ‘χει σκατώσει τόσους αιώνες εις το όνομα μιας υποτιθέμενης καλοσύνης. Ας ελπίσουμε στο άνοιγμα μιας νέας αθωότητας, μιας νέας σκέψης, μιας νέας σύνθετης αντίληψης πέρα από το καλό και το κακό και στη μέση πάντα η ελληνική αστυνομία.
,


Το άρθρο αυτό βασίστηκε σε αναρτημένο ερευνητικό υλικό του τμήματος Ιστορίας της Ερμητικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ (κυρίως του καθηγητή Marco Paci) αλλά και του τμήματος Πορτογαλικών σπουδών του Πανεπιστημίου Brown στις Η.Π.Α.

 

ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΗ
Ο Σαμσών Ρακάς γεννήθηκε το 1981 και ζει στην περιπλανώμενη Αθήνα (http://academia-romantica.edu.gr/). Ο «Ούτις» (εκδ. Υποκείμενο) είναι ο προσωπικός του Θεός.