«Τμήμα Δικαιοσύνης» είναι ο τίτλος του εκθεσιακού κεφαλαίου που θα αναπτυχθεί τα επόμενα δύο χρόνια στη γκαλερί State of Concept Athens, στην Τούσα Μπότσαρη 19, στο Κουκάκι. Η πρώτη ατομική έκθεση που φιλοξενείται εκεί έχει τίτλο «A Case of Perpetual No», δηλαδή «Μια Υπόθεση Αιώνιας Άρνησης», και είναι της Γιώτας Ιωαννίδου. Ξεναγώντας μας η ίδια στα εκθέματα, μιλά για τη δουλειά της.

H υπόθεση που επέλεξα να ασχοληθώ αφορά τη δολοφονία του Πολκ, του δημοσιογράφου του CBS, εν μέσω εμφυλίου πολέμου. Είχα κάνει ένα project για τη συμμετοχή των γυναικών στον ελληνικό εμφύλιο και εκεί είδα την υπόθεση Πολκ. Ανάμεσα στους κατηγορούμενους για τη δολοφονία του είναι ο Στακτόπουλος – εντελώς προκατασκευασμένο. Το 1949 καταδικάζεται ισόβια και μπαίνει φυλακή. Τον αφήνουν το `60 και ξεκινάει έναν αγώνα. Βγαίνει με χάρη, έχοντας εκτίσει 12 χρόνια, χωρίς να αθωωθεί. Ο δημόσιος λόγος τάσσεται υπέρ του Στακτόπουλου (Κέντρο, ΠΑΣΟΚ, Παπαθεμελής) αλλά ο ίδιος δε δικαιώνεται ποτέ. Κάνει συνεχώς αιτήσεις αναψηλάφησης της δίκης. Την πρώτη την έκανε το 1979. Στο γράμμα που είχε βρεθεί και αποτέλεσε στοιχείο για την καταδίκη του, οι γραφολόγοι είχανε πει ότι ο γραφικός χαρακτήρας ήταν της μάνας του. Το 1979 όμως ο Καραμιχάλης βγαίνει και λέει «εγώ τον έστειλα το φάκελο και μάλιστα επειδή δεν ήξερε γραφή ο τάδε, εγώ το έγραψα». Μετά από αυτό στοιχείο, ο Στακτόπουλος κάνει αίτηση για αναψηλάφηση, η οποία απορρίπτεται. Ο Στακτόπουλος συνεχίζει τον αγώνα του ως το `92 και, αφού πεθάνει, συνεχίζει η γυναίκα του. Γίνεται μια ακόμα αίτηση το 2005 κι ο αντεισαγγελέας Καφίρης για πρώτη φορά προτείνει να περάσουν σε επανεξέταση της δίκης. Έχουν βγει και έγγραφα της CIA. Απορρίπτεται όμως η αίτηση. Στο μεταξύ πεθαίνει κι η γυναίκα του και μετά κανείς δε μπορεί να συνεχίσει. Ο Καφίρης βγάζει βιβλίο με όλα τα στοιχεία και το 2013 κάνει νέα αίτηση, που απορρίπτεται κι αυτή. Παραμένει έτσι αδικαίωτος ένας άνθρωπος.
Κάθε κέντρο εξουσίας έχει τους λόγους του να παρεμβαίνει ή να μην παρεμβαίνει στις εκάστοτε υποθέσεις. Π.χ. μπορεί να είναι συντεχνιακός ο λόγος: μπορεί να μη θέλει η Δικαστική Αρχή να παραδεχτεί ότι έσφαλε σε τόσο μεγάλο βαθμό. Επίσης ο άνθρωπος αυτός ήταν απροστάτευτος, δεν ανήκε κάπου. Αν ήταν π.χ. μέλος του ΚΚΕ, μπορεί βέβαια να είχε δολοφονηθεί, αλλά μπορεί και να είχε υποστηριχτεί πιο πολύ. Από την άλλη, μπορεί να είναι και πολύ σκοτεινή η υπόθεση. Σε περίπτωση αναψηλάφησης έπρεπε να εξεταστούν όλοι οι παράγοντες. Εμπλέκονται πολύ μεγάλα ονόματα, και από το εξωτερικό ίσως. Μπορεί να ήταν ένα ψυχροπολεμικό έγκλημα αλλά και η ελληνική πραγματικότητα είχε παίξει τεράστιο ρόλο. Είχαμε μια ακροδεξιά κατάσταση, έναν εμφύλιο πόλεμο.


Ναι, νομίζω πως ήταν καθοριστικός παράγοντας το δικό μας πλαίσιο.

Εγώ νομίζω ότι οφείλεται καθαρά στο δικό μας πλαίσιο. Και σε σχέση με το δικαστικό σύστημα και σε σχέση με τα συστήματα εξουσίας σ` αυτή τη χώρα. Αν κάνεις αναψηλάφηση και βρεις ότι ο Τσαλδάρης έβγαλε τα χρήματα από το σχέδιο Μάρσαλ σε τράπεζα στο εξωτερικό κι ο Τσαλδάρης θεωρείται πρότυπο στην ιστορική μνήμη, υπάρχει μια αποδόμηση της ιστορικότητας.

Και της ταυτότητας του έθνους, κατ ` επέκταση.
Ναι. Δεν ξέρω πόσο βαθιά μπορεί να φτάσει αυτή η κατάσταση. Και νομίζω υπάρχουν πολλοί λόγοι – δεν είναι ένας ο λόγος. Και νομίζω δεν έχει πια σημασία να αποδειχτεί ποιος φταίει. Εγώ περισσότερο βλέπω την υπόθεση σε σχέση με το παρόν, σε ενεστώτα χρόνο.

Τι σημαίνει «σε ενεστώτα χρόνο» για σένα;
Η δικαιοσύνη ούτως ή άλλως χρησιμοποιεί μια παράλογη γλώσσα, θα έλεγα, για το πώς αιτιολογεί το καθετί. Έχει μια θεατρικότητα έντονη ο λόγος που παράγεται. Για παράδειγμα, έχω βάλει μαρτυρία μιας γυναίκας που το 1953 έδωσε κατάθεση στην αμερικάνικη πρεσβεία, αλλά χαρακτήρισαν το έγγραφο όχι κατάθεση αλλά υπόμνημα, για να μη μπορεί να ληφθεί υπόψη.

Άρα υπάρχει η πιθανότητα επίτηδες να καταχωρήθηκε ως υπόμνημα;
Μπορεί. Είναι μία περίοδος πολύ περίεργη. Όλοι παίξαν ένα ρόλο αποκρυπτικό στην υπόθεση. Και οι αμερικάνικες υπηρεσίες δε δίνανε στοιχεία. Ο αδερφός του Πολκ, όσες φορές προσπάθησε, δεν του δώσανε τίποτα. Ο φάκελος Πολκ είναι ένας φάκελος που δεν πρόκειται να συγκροτηθεί , είναι δύσκολο. Όσον αφορά την Ελλάδα σήμερα, πολλές δίκες λαμβάνουν χώρα (Χρυσή Αυγή κ.λπ.) και βλέπεις πώς ένα σύστημα χειρίζεται τον Χ και τον Ψ. Τίθεται ζήτημα δημοκρατίας, δικαιοσύνης. Πώς ο λόγος δομείται και αποδομείται – εμένα αυτό μ` ενδιαφέρει κι από την εικαστική άποψη.
Το Φλεβάρη, σε μια εισαγωγική lecture performance, έκανα μια περίληψη της υπόθεσης Πολκ. Συνεργάστηκα με 5 συμμετέχοντες, οι οποίοι παίζαν το ρόλο μιας χορωδίας και διέκοπταν το λόγο μου ανά τακτά χρονικά διαστήματα ρωτώντας πολύ παρωχημένα «ποιος σκότωσε τον Πολκ;», ρυθμικά, σαν να κάνουν μια υπογράμμιση αυτού που λέω. Για μένα αυτό λειτουργεί πιο πολύ σα μια διακοπή στο λόγο που παράγεται ως θεσμοθετημένος. Οπότε το να συμπεριλάβεις μια χορωδία έχει να κάνει με το πώς μιλάει μια συλλογική φωνή.

Άρα η δραματουργία είναι ένα εργαλείο για να δείξεις αυτές τις εντάσεις.
Ναι, τι αντιπαραβάλλεις σε σχέση με μια θεσμοθετημένη γλώσσα. Πώς εισέρχεται ο κοινός λόγος, ο κοινός νους, η κοινή αίσθηση, πώς εκπροσωπείται – ακούγεται ή δεν ακούγεται; Γενικώς η έκθεση έχει στηθεί πάνω σ` αυτή τη λογική. Και η εγκατάσταση.

(Δείχνοντας το δικαστικό έδρανο:)

Αυτό σπάει, γίνεται κομμάτια, και καθόμαστε σε ένα κομμάτι σαν σε παγκάκι. Δηλαδή αποδομείται το έδρανο. Από κει που είναι ένα πράγμα που στέκεται, μετατρέπεται σε ένα χώρο όπου γίνεται διάλογος – αντιπαράθεση. Και στην ουσία αντικατοπτρίζει όλη τη σχέση που μας λέει αυτή η ιστορία. Είναι η σύγκρουση ανάμεσα σ` αυτό που πιστεύει ο μέσος άνθρωπος σε σχέση με ένα θεσμό. Κι όταν λέω θεσμό – για να μη μπερδευόμαστε – δεν εννοώ μόνο το δικαστικό θεσμό. Βέβαια στην ιστορική του εξέλιξη ο δικαστικός θεσμός είχε μια απόλυτη ταύτιση με την εξουσία, μετά είχε σύγκρουσή μαζί της, και πάει λέγοντας. Σημασία έχει η εκάστοτε εξουσία πώς χρησιμοποιεί αυτά τα στοιχεία ή πώς συνεργάζονται οι εξουσίες ιστορικά. Είναι αυτοί που εκπροσωπούνται θεσμικά, που έχουν τα εργαλεία να εκπροσωπούνται θεσμικά και αυτοί που δεν εκπροσωπούνται. Ο Στακτόπουλος στην ουσία έχει μια αδυναμία εκπροσώπησης. Ήταν μία συντηρητική περσόνα που βρέθηκε σε έναν κυκεώνα πραγμάτων και κατηγορήθηκε. Μ` ενδιαφέρει αυτή η αδυναμία της εκπροσώπησης.

Αυτή είναι μία πολύ ουσιαστική σχέση με το σήμερα.
Το να κρίνουμε είναι πανεύκολο, π.χ. τι γίνεται τώρα με την υπόθεση Φύσσα.

Όχι, εσύ δεν έχεις τέτοια θέση.
Επειδή είναι ευανάγνωστο. Το θέμα είναι από δω και πέρα τι γίνεται. Τι πρέπει να κάνουμε.

Εξ άλλου δε σ` ενδιαφέρει η κριτική σαν κατακλείδα, σ` ενδιαφέρουν οι δυναμικές αυτών των σχέσεων.
Την κριτική τη θεωρώ δεδομένη αφού κάνω τέτοια κίνηση. Η κριτική είναι ενσωματωμένη.

Γιατί διάλεξες όμως ένα δικαστικό κι όχι ένα άλλο ιστορικό συμβάν; Τι υπάρχει σ` αυτό;
Νομίζω επειδή κάνει πιο διακριτή τη σχέση αναπαραγωγής της εξουσίας. Όταν μπαίνει η σχέση του νόμου, της διαχείρισης του νόμου, μιλάμε για μια ακόμα γλώσσα. Μ` ενδιαφέρει αυτή η γλώσσα πώς χρησιμοποιείται, πώς δομείται, πώς γίνεται μια επιχειρηματολογία πάνω σ` αυτό. Μ` ενδιαφέρει η αναπαραγωγή της εξουσίας σε σχέση με τη γλώσσα. Και η νομική γλώσσα με είχε απασχολήσει και στο παρελθόν, με αυτό το απροσπέλαστο που έχει. Είναι μια μεταγλώσσα.

(Δείχνοντας τα γράμματα, από την έρευνα των γραφολόγων)
Έβγαλα τελείως την ανάλυση. Κράτησα τα γράμματα ως φωνήματα, πιο πολύ για να δώσω μια ένταση. Είναι το μοναδικό στοιχείο που καταδικάζει έναν άνθρωπο σε ισόβια κάθειρξη. Είναι αρκετά αφαιρετικό στοιχείο στην προκειμένη περίπτωση.

Σε τι σου είναι χρήσιμη η δραματουργία σαν εργαλείο;
Στον τρόπο που επιλέγω τα στοιχεία μου – είναι άπειρες οι σελίδες, οι φωτογραφίες – για να δημιουργήσω την αφήγηση που θέλω. Μετά, είναι ο τρόπος που συνεργάζομαι με κάποιους ανθρώπους, σε ομάδες συζητήσεων, σε ομάδες που στήνουμε ένα script. Αυτό είναι δραματουργική διαδικασία. Μου είναι χρήσιμη και ως διαδικασία και ως αποτέλεσμα. Τώρα κλήθηκα να κάνω μια έκθεση, που είναι κάτι πιο στατικό, που θα τρέχει για δυο μήνες. Για μένα κι αυτό είναι δραματουργικό: το γεγονός ότι σκέφτηκα ότι αυτό πρέπει να υπάρχει ως κάτι για να λαμβάνει χώρα κάτι άλλο. Δεν έρχεσαι εδώ να δεις ένα γλυπτό, να πεις τι ωραίο είναι κ.λπ. Επίσης κάνεις κάτι live και μετά το προβάλλεις ως video. Εξετάζεται κι αυτή η σχέση.

Θα το συνεχίσεις; Έχεις τελειώσει;
Δεν έχει τελειώσει καθόλου! Με ενδιαφέρει πάρα πολύ πώς χρησιμοποιείς τη φωνή, πώς έρχεται μια χορωδία, ένας χορός, να διατυπώσει κάτι συλλογικό. Όμως ο χορός αντιπαραθέτει κάτι σαν επιχείρημα. Εμένα με ενδιαφέρει να σπάει η γλώσσα και να μένει η φωνή. Η φωνή καθ` αυτή μ` ενδιαφέρει. Δηλαδή η υλικότητα της φωνής της ίδιας.

Το βλέπεις σαν φωνητικό επεισόδιο. Δεν έχει τόση σημασία το περιεχόμενο.
Ναι. Δεν έχει σημασία τι λέει. Σημασία έχει ότι μιλάει και ο τρόπος που το λέει.

Αυτό ίσως έχει να κάνει με τις δυσχέρειες εκπροσώπησης λόγω γλώσσας, που είπες πριν. Λες «δε μ` ενδιαφέρει το περιεχόμενο, αλλά το φωνητικό», και είναι σα να δίνεις φωνή σ` αυτόν που του λείπει η πρόσβαση.
Πιο πολύ σημασία έχει η παρουσία του, η χειρονομία του. Το λεκτικό κομμάτι δεν έχει καμία σημασία. Όλα αυτά βέβαια, για το συγκεκριμένο έργο. Γιατί στη ζωή μου χρησιμοποιώ πάρα πολύ τη γλώσσα! M`ενδιαφέρει πολύ αυτή η αντιπαράθεση.


State of Concept, Τούσα Μπότσαρη 19 , Κουκάκι
Διάρκεια έκθεσης: 11 Μαΐου – 14 Ιουλίου 2018

Οι ιστορίες του ματιού ευχαριστούν τον δαιμόνιο Χαρίλαο Τρουβά για το κείμενο. Μετά από αυτόν το χάος.