Οι ταινίες τρόμου, όπως οι περιπέτειες αγωνίας, οι κωμωδίες και το μελόδραμα, είναι ένα από τα είδη που αντλεί το όνομά του από τη συναισθηματική κατάσταση που σχεδιάστηκε να προκαλέσει. Συνεπώς, το κλειδί για την κατανόηση των ταινιών τρόμου βρίσκεται στη φύση του συναισθήματος που επιχειρείται να βιωθεί. Αυτή ήταν και η μέθοδος ανάλυσης του Αριστοτέλη για την τραγωδία, με βάση την πρόκληση ελέους και φόβου. Για να αναλογιστούμε τη φιλοσοφία του τρόμου, οφείλουμε να ξεκινήσουμε ρωτώντας: ποιο είναι το συναίσθημα στο οποίο τα έργα φρίκης ποντάρουν;
Ίσως ο πιο γρήγορος δρόμος για την απάντηση που ψάχνουμε είναι να επιχειρηθεί η αναγνώριση του αντικειμένου του συναισθήματος του τρόμου. Τι είναι αυτό που μας τρομοκρατεί όταν βλέπουμε μια ταινία φρίκης; Η απάντηση, ευλόγως, είναι «το τέρας»: ένα πλάσμα υπερφυσικό ή επιστημονικής φαντασίας, είτε πρόκειται για έναν δαίμονα, εξωγήινο, δεινόσαυρο, είτε για κάποιο στοιχειωμένο σπίτι ή αυτόβουλο αυτοκίνητο.
Κατά μια πρώτη προσέγγιση μπορούμε να ορίσουμε ως «τέρας» ένα πλάσμα του οποίου την ύπαρξη αρνείται η σύγχρονη επιστήμη. Είναι καλή αρχή: διακρίνει το είδος των χαρακτήρων που μας ενδιαφέρουν από άλλους κακοποιούς του τύπου Scorpio Killer στην ταινία «Ο βρώμικος Χάρη». Ωστόσο, παραμένει αρκετά ανοικτός ορισμός, καθώς μπορεί να συμπεριλάβει τον Superman και τον Peter Pan στην ίδια κατηγορία με τον Δράκουλα και τον Κλόουν στο «Αυτό». Έστω ότι θέλαμε να ονοματίσουμε «τέρατα» και ασυνήθιστα μα καλοήθη πλάσματα, κι όμως, δεν πρόκειται για το είδος τεράτων που κατοικούν στην επικράτεια των ταινιών τρόμου.
Τι χρειάζεται, λοιπόν, για να είναι ένα τέρας τρομακτικό; Εάν φτάναμε στην αναγνώριση των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων των τεράτων στις ταινίες τρόμου, θα βρισκόμασταν σε καλό δρόμο ώστε να ανακαλύψουμε τα σχετικά συναισθήματα που προκαλούν. Ίσως η κυριότερη ιδιότητά τους είναι το γεγονός ότι πρόκειται για επικίνδυνα πλάσματα. Έχουν συγκεκριμένες δυνάμεις και ατού, ενώ είναι εχθρικά προς τους ανθρώπους, ή, τουλάχιστον, σε μια ομάδα ανθρώπων – που συνήθως είναι άνθρωποι αθώοι, άνθρωποι που δεν τους αξίζει να θυματοποιηθούν. Τα τέρατα αυτά είναι επικίνδυνα ή απειλητικά επειδή έχουν δύναμη -πνευματική ή σωματική-, ή και ειδικές ικανότητες που επιφέρουν όλεθρο. Το τέρας που δημιούργησε ο Φρανκενστάιν κατέχει υπεράνθρωπη δύναμη, ενώ ο Δράκουλας μπορεί να υπνωτίσει τα θύματά του. Τα ζόμπι, παρότι κάποιο από μόνο του δεν έχει τόση δύναμη, φαντάζουν επικίνδυνα όταν σχηματίζουν ομάδες περικύκλωσης. Οι βελοσιράπτορες (είδος δεινόσαυρου) είναι πολύ δυνατοί, γρήγοροι και έξυπνοι. Εν ολίγοις, τα τρομακτικά τέρατα είναι απειλητικά προς εμάς, τους ανθρώπους.
Αν και σήμερα οι άνθρωποι είμαστε το είδος ζωής που κυριαρχεί στη Γη, το μεγαλύτερο μέρος της καριέρας μας στον πλανήτη, αποτελούσαμε βορά στα θηρία. Πρόκειται για κύρια θεματική στις ταινίες τρόμου και αναμφισβήτητα μέρος του ενθουσιασμού μας για αυτές. Συχνά στις ταινίες καταδιωκόμαστε ανελέητα από πεινασμένα όντα, όπως στη Νύχτα των Ζωντανών Νεκρών. Ο τρόμος αναζωπυρώνει ένα από τα πιο πρωτόγονα αισθήματα που είχαμε ως βορά στα θηρία: τον φόβο.
Σίγουρα, αυτό είναι προφανές. Αλλά υπάρχει και τίποτα άλλο να ειπωθεί πέρα από το ότι τα τρομακτικά τέρατα προκαλούν φόβο; Μάλλον ναι: συνήθως είναι ακάθαρτα, μιαρά. Δεν ανήκουν στα πράγματα που θα θέλαμε να αγγίξουμε. Τα ζόμπι στη Νύχτα των Ζωντανών Νεκρών δεν είναι αποκρουστικά μόνο επειδή φοβόμαστε μη μας δαγκώσουν, αλλά και επειδή οι πληγές τους φαίνονται βρόμικες, ανθυγιεινές και αρρωστημένες. Πράγματι, πρόκειται για χαρακτηριστικό που τονίζεται με το make-up διογκώνοντας τη φρικαλεότητα σύγχρονων ζόμπι σε τηλεσειρές όπως το The Walking Dead. Τα τραύματα και οι ακρωτηριασμοί τους είναι απωθητικά. Η προοπτική να φιληθείς από ένα ζόμπι είναι αηδιαστική, σαν να τρως χαλασμένο κρέας.
Σύμφωνα με την ανθρωπολόγο Mary Douglas υπάρχουν τέσσερις κύριες πηγές της μη καθαρότητας: η παρενθετικότητα, η αντιθετικότητα, η έλλειψη και η αμορφία. Η λίστα δεν είναι περιοριστική, ενώ οι πηγές δεν αποκλείεται να αλληλοπλέκονται. Παρέχουν χρήσιμους δείκτες για την κατανόηση κρίσιμων ιδιοτήτων των τρομακτικών όντων. Με την παρενθετικότητα η Douglas έχει κατά νου πράγματα που ξεπερνούν κατηγορικά όρια. Οι λυκάνθρωποι είναι ένα καλό παράδειγμα – μισοί άνθρωποι, μισοί λύκοι. Ο πρωταγωνιστής στη Μύγα εντάσσεται επίσης στην παρενθετικότητα, αμάγαλμα ανθρώπου και εντόμου. Τα εξωγήινα τέρατα συχνά εμπίπτουν στην ίδια κατηγορία.
Πολλά τρομακτικά τέρατα είναι αντιθετικά. Δηλαδή, τα οντολογικά τους χαρακτηριστικά αντιφάσκουν: μιλάμε για τέρατα που μπορεί να είναι και ζωντανά και νεκρά. Ορισμένα παραδείγματα αποτελούν τα φαντάσματα, οι βρικόλακες, οι μούμιες, το τέρας του Φρανκενστάιν και τα ζόμπι. Άλλα αντιθετικά τρομακτικά δημιουργήματα περιλαμβάνουν συνδυασμούς άψυχου και έμψυχου, όπως τα στοιχειωμένα σπίτια και τα νοήμονα αντικείμενα με πιο γνωστό παράδειγμα την τετράτροχη Christine του Stephen King.
Αρκετά τέρατα φοβερά είναι λειψά. Τα ζόμπι αποτελούν και πάλι καλό παράδειγμα: μέλη τους αποκόπτονται από τα σώματά τους. Άλλοτε μπορεί να είναι κεφάλια χωρίς σώματα. Ή να είναι και σκέτα όργανα του σώματος, λόγου χάρη μόνο χέρια, όπως Το Τέρας με τα Πέντε Δάχτυλα του William Harvey. Στην ταινία Donovan’s Brain το τέρας είναι ένας εγκέφαλος που διατηρείται σε αλατούχο διάλυμα. Στο Fiend without a Face τα τέρατα είναι εγκέφαλοι που χρησιμοποιούν τις σπονδυλικές στήλες τους ως ουρές για να σε πνίξουν.
Τέλος, η Douglas συσχετίζει τη μη καθαρότητα με την αμορφία. Αυτό μας φέρνει κατά νου μυθιστορήματα τρόμου όπως το The Fog και ταινίες όπως η Κινούμενη Μάζα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το ασχηματοποίητο των κακόβουλων όντων φαίνεται ακάθαρτο καθώς δεν έχει όρια και υπερβαίνει κάθε κατηγοριοποίηση. Επομένως, τα φρικτά τέρατα εκτός από το να είναι επικίνδυνα είναι και ακάθαρτα. Και, όπως ο φόβος είναι η συναισθηματική αντίδραση απέναντι στον κίνδυνο ή την απειλή, η πρόκληση αηδίας αντιστοιχεί στο ακάθαρτο ή μιαρό. Το τέρας του Φρανκενστάιν δεν μάς φοβίζει μόνο, αλλά απαρτιζόμενο από μέλη νεκρών σωμάτων, γίνεται απεχθές και βρόμικο, φέρνει ναυτία.
Σε άλλες περιστάσεις, το τερατώδες πλάσμα θεωρείται ήδη εντός της κουλτούρας μας αποκρουστικό, μεγεθύνεται και πολλαπλασιάζεται για να προκαλέσει τρόμο. Η μεγέθυνση μπορεί να συναντηθεί σε αράχνες, σκορπιούς ή φίδια που παίρνουν διαστάσεις ώστε να φαντάζουν ακόμη πιο επικίνδυνα. Η πολλαπλασίαση μπορεί να απαντά σε σμήνη φονικών μελισσών ή στρατιές μυρμηγκιών που ρίχνονται στην ανθρωπότητα για την τελική αναμέτρηση.
Τα απεχθή πλάσματα συχνά έχουν και αποκρουστικό περίγυρο -όπως τα λημέρια των βρικολάκων που κατακλύζονται από ζωύφια και ιστούς αράχνης-, ή κάνουν πράγματα που ανακατεύουν το στομάχι, βλέπε αποκεφαλισμούς θυμάτων που οδηγούν σε ατελείωτους πίδακες αίματος ολόγυρα προς κάθε κατεύθυνση. Άλλες φορές πάλι κυλιούνται σε ανθρώπινα μέλη ή τα τρώνε. Αυτό μπορεί να ονομαστεί μετωνυμία του τρόμου.
Έτσι, η αηδία μαζί με τον φόβο, αποτελούν κυρίαρχο δίδυμο φρίκης. Για τον Αριστοτέλη, η τραγωδία ορίστηκε εν μέρει με όρους πρόκλησης ελέους και φόβου. Το είδος του τρόμου, από την άλλη, έχει να κάνει με την πρόκληση φόβου και αηδίας. Ο φόβος ξυπνά από την απειλητικότητα του τέρατος, η βδελυγμία από την παρενθετικότητα, την αντιθετικότητα, την έλλειψη, την αμορφία, καθώς και τη μεγέθυνση και την πολλαπλασίαση. Αυτό που αποκαλούμε τρόμο στη μυθοπλασία είναι ένα μικτό συναίσθημα φόβου και αηδίας ως ανταπόκριση στα τέρατα που πρωταγωνιστούν στις τρομακτικές εικόνες και αφηγήσεις.
Μια αντίρρηση στην προτεινόμενη προσέγγιση είναι ότι οι ταινίες τρόμου δεν περιλαμβάνουν μονάχα τέρατα όπως περιγράφηκαν παραπάνω – δηλαδή, τέρατα που την ύπαρξή τους αμφισβητεί η σύγχρονη επιστήμη. Σε ορισμένες ταινίες τρόμου, μπορεί να πει κάποιος, πρωταγωνιστούν ψυχωτικά ανθρώπινα όντα και σε άλλες η απειλή οφείλεται σε κανονικά ζώα όπως καρχαρίες.
Μολαταύτα, μια πιο προσεκτική ματιά στα τελευταία παραδείγματα δείχνει ότι οι πιο γνωστοί ψυχωτικοί χαρακτήρες έχουν κάτι το υπερφυσικό. Ο Michael Myers (Halloween) δεν μπορεί να σκοτωθεί και έχει τη μυστήρια ικανότητα να εμφανίζεται και να εξαφανίζεται κατά βούληση, πέρα από την υπεράνθρωπη δύναμη και αντοχή του. Ο Hannibal Lector δεν μοιάζει με κανέναν άλλο ψυχωτικό. Είναι αξεπέραστα παντογνώστης. Φέρνει περισσότερο στον Μεφιστοφελή παρά σε οποιοδήποτε άλλο ψυχικά ασθενή μπορεί να συναντήσετε. Επιπλέον, οι καρχαρίες στα Σαγόνια του Καρχαρία φαντάζουν υπερβολικά έξυπνοι για να είναι πραγματικοί. Φερειπείν ένας θυμωμένος καρχαρίας φτάνει στο σημείο να ακολουθήσει μια οικογένεια στις Μπαχάμες αποζητώντας εκδίκηση.
Θέλω να τονίσω τη σημασία των τεράτων στις μυθοπλασίες τρόμου ως πλασμάτων εκτός της σύγχρονης επιστήμης, όχι μόνο προς υπεράσπιση των θέσεων για τη φύση της μυθοπλασίας τρόμου, αλλά επειδή νομίζω ότι σκιαγραφείται έτσι και ένα μεγάλο μέρος της σαγήνης του είδους. Γιατί αναζητούμε το επόμενο βιβλίο του Stephen King ή θέλουμε να το δούμε σε ταινία στον κινηματογράφο; Επειδή το να φανταζόμαστε κάτι πέραν της επιστήμης, υπόσχεται μια γεύση ενός άγνωστου πράγματος που διεγείρει την περιέργειά μας. Το αποτέλεσμα δεν είναι πάντα τόσο συναρπαστικό, όσο διαφημίζεται. Όμως, η σύμβαση ικανοποιείται συχνά και πολλοί από εμάς επιθυμούμε να την ανανεώσουμε.
Noël Carroll | Distinguished Professor of Philosophy at CUNY; author of The Philosophy of Horror
Ελεύθερη απόδοση: 1-2
