Το τρίπτυχο ζωγραφικό έργο Ο Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων του Ιερώνυμου Μπος θα αποτελούσε ένα είδος εμμονής επί δεκαετίες για τον Νικόλα Κάλας. To 1947 το αμερικάνικο ίδρυμα Bollingen τού ανέθεσε να γράψει μια μελέτη πάνω στο έργο προσφέροντάς του υποστηρικτική χρηματοδότηση. Θα μπορούσε ενδεχομένως να δει τον πίνακα μέσα από μια σουρεαλιστική προσέγγιση. Σύντομα θα έχανε τη συμφωνία και τη χρηματοδότηση καθώς αθέτησε τον όρο δημοσίευσης της μελέτης η οποία συνάντησε αντιδράσεις από την αναγνωστική επιτροπή έγκρισής της. Πιο συγκεκριμένα, ο Erwin Panofksy θα θεωρούσε αυθαίρετη την ερευνητική μεθοδολογία του Κάλας. Ωστόσο, αυτό δεν τον πτόησε και συνέχισε να ασχολείται με το έργο του Μπος μέχρι τις αρχές του 1980, μαζί με τη σύζυγό του Έλενα, κάνοντας ορισμένες σχετικές δημοσιεύσεις άρθρων. Στο αρχείο Κάλας σήμερα βρίσκονται δέκα κούτες με χειρόγραφα και σημειώσεις του έργου περί Μπος, το οποίο εντέλει, αν και αποτελεί το magnum opus του, ποτέ δεν δημοσιεύτηκε πλήρως, ενώ η ολοκληρωμένη του μορφή θεωρείται ότι έχει χαθεί (Lena Hoff, Nicolas Calas and the Challenge of Surrealism, 2014, Museum Tusculanum Press).
Σε ό,τι αφορά το τρίπτυχο του Μπος ένας από τους πρώιμους τίτλους του έργου ήταν η Εικόνα της Φράουλας. Αργότερα θα λεγόταν Ο Κήπος των Απολαύσεων (The Garden of Delights) πριν προστεθεί και το επίθετο Επίγειος.
Το περιοδικό Life το 1949 δημοσίευσε μια πρώτη ιδέα του έργου του Κάλας για τον Κήπο των Απολαύσεων που μεταφράζουμε περιληπτικά και φιλοξενούμε στο ΑΣΣΟΔΥΟ ακολούθως.
ΙΕΡΩΝΥΜΟΥ ΜΠΟΣ
Ο ΚΗΠΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΛΑΥΣΕΩΝ
Μελετητής προσφέρει λύση για έναν πίνακα
που δεν έπαψε να προκαλεί συζητήσεις από το 1500
Μεταξύ των ετών 1490 και 1516 στη φλαμανδική πόλη Χερτογκενμπός, ένας ρυτιδιασμένος και με εμφάνιση ασκητή Ολλανδός, ο Ιερώνυμος Μπος, ολοκλήρωσε ένα από τα λαμπρότερα ζωγραφικά έργα που έγιναν ποτέ. Ο λόγος για τον Κήπο των Απολαύσεων (The Garden of Delights), μια γκροτέσκα αναδιπλούμενη τρίπτυχη σύνθεση, της οποίας τα τρία ζωγραφικά φύλλα (πάνελ) γεμίζουν με μια σειρά από ερπετά, ψηλά εφιαλτικά κτήρια και χιλιάδες μικρά γυμνά ανθρωπάκια που παραδίδονται σε σαρκικές ηδονές. Ακόμη πιο παράξενη από τα έργα των σημερινών σουρεαλιστών, η σύνθεση αυτή έχει νόημα που μπερδεύει: απασχόλησε σε μόνιμη βάση ειδικούς της τέχνης που δεν είχαν πολλά στοιχεία στη διάθεσή τους. Σχεδόν τίποτα δεν είναι γνωστό για τη ζωή του Μπος πέρα από το ότι υπήρξε για λίγο μέλος ενός τοπικού θρησκευτικού τάγματος και ότι πέθανε το 1516. Ορισμένοι μελετητές πιστεύουν ότι επρόκειτο περί ενός ριζοσπάστη σατιριστή, άλλοι πως επρόκειτο για αιρετικό, κι ακόμα μερικοί είπαν πως ήταν μισογύνης νευρωτικός που έβρισκε ικανοποίηση ζωγραφίζοντας σκηνές βίας. Πριν από δυο χρόνια, ένας νεαρός μελετητής στη Νέα Υόρκη, ο Νικόλας Κάλας, έβαλε σκοπό να διαλευκάνει το μυστήριο του Μπος. Είναι σίγουρος ότι ανακάλυψε το κλειδί σε δυο παλαιές ερμηνείες των Γραφών, γραμμένες από δυο μεγάλους πατέρες της Εκκλησίας οι οποίοι διαβάστηκαν ευρέως τα μεσαιωνικά χρόνια. Η μία ερμηνεία είναι τα σχόλια του Αγίου Αυγουστίνου στο Βιβλίο των Ψαλμών, η άλλη τα σχόλια του Αγίου Γρηγορίου του Μέγα (Πάπας Γρηγόριος Α’) πάνω στο Βιβλίο του Ιωβ. Κάθε άλλο παρά σουρεαλιστική σύνθεση, όπως συχνά περιγράφηκε ως τέτοια, ο Κήπος των Απολαύσεων ακολουθεί τα σχόλια με μεγάλη ακρίβεια και λεπτομέρεια. Η εξήγηση του Κάλας από την οποία παίρνουμε μια ιδέα σήμερα και παρουσιάζεται για πρώτη φορά, αναμένεται να κυκλοφορήσει σε βιβλίο την επόμενη Άνοιξη [1950] από τον εκδοτικό οίκο Harper & Bros.
Το θέμα του Μπος στο τρίπτυχό του, λέει ο Κάλας, βασίζεται στην ερμηνεία του Αυγουστίνου μιας πρώιμης εκδοχής του Ψαλμού 33 όπου περιγράφεται η Δημιουργία και υπάρχει προειδοποίηση περί ενός φρικτού τέλους το οποίο περιμένει τους απίστους. Όταν τα πλαϊνά μέρη του τρίπτυχου κλείνουν (βλ. εικόνα πάνω), η Δημιουργία αποκαλύπτεται εντός μιας σφαίρας, όπως στον Ψαλμό 33, με τα πρώτα σημάδια ζωής να ξεπηδούν από το έδαφος.
Όταν ανοίγουν τα πλαϊνά μέρη, το τρίπτυχο αποκαλύπτει σκηνές των επακόλουθων. Το νόημα των σκηνών αυτών, όπως αναπτύσσεται από τον Κάλας, είναι πολύπλοκο και συναρπαστικό.
Ανοιγμένο το τρίπτυχο του Μπος αποκαλύπτει τις αμαρτωλές απολαύσεις και τη φοβερή καταδίκη των αιρετικών, κατά την προφητεία της εκδοχής του Ψαλμού 33 που σχολιάζει ο Αυγουστίνος. Σχεδόν κάθε φιγούρα και αντικείμενο έχει ένα νόημα το οποίο ο Κάλας ανιχνεύει στους δύο παραπάνω αναφερόμενους σχολιαστές. Για παράδειγμα, στο αριστερό πάνελ (βλ. εικόνα επάνω) συναντάται μια σκηνή στον Κήπο της Εδέμ έξι ημέρες μετά τη Δημιουργία και αμέσως μετά την πρώτη αμαρτία του Αδάμ και της Εύας. Μια κουκουβάγια, σύμβολο της νύχτας και του θανάτου στο σχολιασμό του Αυγουστίνου, μορφάζει σκυθρωπά από μια τρύπα στην πηγή της ζωής και προμηνύει τη μοίρα των αμαρτωλών. Πίσω από τον Αδάμ, ο Μπος τοποθέτησε ένα δέντρο του οποίου ο κορμός φέρει νομίσματα που παραπέμπουν στην ερμηνεία του Γρηγορίου ενός χωρίου από τον Ιώβ, όπου ο διάβολος «προσέφερε στον άνθρωπο στον παράδεισο το νόμισμα της διαβολικής πίστης». Ανάμεσα στον Αδάμ και την Εύα βρίσκεται ο Χριστός με μια διττή στάση ελέους και θυμού. Δείχνει το έλεός Του τοποθετώντας το δεξί του πόδι κάτω από αυτό του Αδάμ ώστε να τον αποτρέψει από το να γλιστρήσει προς την όχθη και μέσα στην ακαθαρσία του λάκκου κάτω δεξιά. Αποστρέφοντας το βλέμμα Του και από τους δύο, δείχνει ότι μπορεί να τους τιμωρήσει για την αμαρτία τους. Αλλά, όπως λέει ο Αυγουστίνος «υπάρχει στο βλέμμα Του το έλεος, όχι ένα κοίταγμα με διάθεση τιμωρίας». Αντλώντας σιγουριά από το έλεος του Θεού, ο Αδάμ και η Εύα εντέλει γλίστρησαν, έπεσαν και τιμωρήθηκαν.
Στο μεσαίο πάνελ ο Μπος απεικόνισε ολόκληρο τον εκφυλισμό του ανθρώπινου είδους (βλ. εικόνα επάνω). Σχολιάζοντας την αρχή του Ψαλμού 33, «Να αγάλλεστε στον Κύριο», ο Αυγουστίνος έγραψε: «Αφήστε τους αδίκους να αγαλλιάσουν σε αυτόν τον κόσμο – οι άπιστοι ευφραίνονται περισσότερο με την παντομίμα παρά με τον Θεό». Έτσι ο Μπος ζωγράφισε τους αμαρτωλούς του να αναπηδούν μέσα στη λαγνεία και μια καταπιεστική σιωπή – για την ακρίβεια, λίγες από τις φιγούρες του δείχνουν να ομιλούν, αλλά και αυτές ψιθυριστά. Στο φόντο τέσσερις υψωμένες δομές συμβολίζουν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Στο κέντρο μια πισίνα με ιερόδουλες κυκλώνεται από μια πομπή καβαλάρηδων που αναπαριστούν τις χειρότερες αμαρτίες του ανθρώπου, ενώ στο μπροστινό μέρος υπάρχει ακόμη μια αποικία έκφυλων που γλεντοκοπούν. Προς τα κάτω αριστερά έβαλε δυο ερωτύλους ταρτούφους καθισμένους μέσα σε μια φούσκα περιτυλιγμένη από ιστό αράχνης. Κατά τον Γρηγόριο στο Βιβλίο του Ιώβ οι κατεργάρηδες θα διαλυθούν όπως ο ιστός αράχνης στον άνεμο.
Στο δεξί πάνελ που απεικονίζει την Κόλαση (βλ. εικόνα επάνω), οι άπιστοι συναντούν την ποινή τους για την αλαζονεία που έδειξαν στη συμβουλή του δεύτερου στίχου του Ψαλμού 33: «Yμνείτε τoν Kύριo με άρπα· ψαλμωδήστε σε Αυτόν με δεκάχoρδo ψαλτήρι».
Στην εκδοχή της Κόλασής του ο Μπος ζωγράφισε ένα μεγάλο παραμορφωμένο ψαλτήρι (στο κέντρο) και μετέτρεψε την άρπα (αριστερά) σε όργανο βασανισμού.
Ακολουθεί ανάλυση ορισμένων λεπτομερειών από τα τρία φύλλα (πάνελ)
ΦΩΤΙΑ ΚΑΙ ΘΕΙΑΦΙ ΣΤΗΝ ΑΒΥΣΣΟ
Σε αυτή τη λεπτομέρεια στο πάνω μέρος του πάνελ της Κόλασης (βλ. εικόνα επάνω), ο Μπος δείχνει τον φλεγόμενο και καυτό τόπο τιμωρίας και βασανιστηρίων που αποτελούσε κοινή ιδέα κατά τον Μεσαίωνα. Η επίγεια ζωή ήταν τόσο άθλια που η Κόλαση έπρεπε να απεικονιστεί ακόμη χειρότερη. Ο Μπος, που η Κόλαση του είναι η πιο φρικτή που ζωγραφίστηκε ποτέ, βάσισε αυτή τη σκηνή, σύμφωνα με τον Κάλας, στο σχόλιο του Αυγουστίνου στον Ψαλμό 148: «Δοξολογείται τον Κύριον από τη γη, δράκοντες και όλες οι άβυσσοι / Φωτιά, χαλάζι, χιόνι, πάγος, άνεμος καταιγίδας…». Κατά τον Αυγουστίνο ήταν αδύνατο να αποδράσει κανείς από την οργή του Θεού. Έτσι ο Μπος γέμισε την εικόνα του με αλλόφρονες αμαρτωλούς που προσπαθούν να ξεφύγουν. Πάνω στη γέφυρα (κάτω αριστερά) ξεχύνεται μια ορδή ευγενών. Ένα σμήνος ενόχων, γυμνοί επειδή τιμωρούνται για φιλαργυρία, βουτάει στο νερό που, κατά τον Αυγουστίνο, είναι βαμμένο κόκκινο με το αίμα του Υιού του Θεού. Το φλεγόμενο κτήριο στο κέντρο είναι μια σιταποθήκη. Ο Αυγουστίνος είπε, «ο Κύριος απείλησε τη στείρα γη με φωτιά σαν να ετοίμαζε τη σιταποθήκη του για τους αποφέροντες καρπούς». Καθώς δεν υπάρχουν καρποφόροι άνθρωποι στην Κόλαση, παρά μόνον οκνηρές ψυχές, ο Μπος βάζει φωτιά στη σιταποθήκη Του. Εκ νέου στρέφεται στον Αυγουστίνο και περιλαμβάνει ένα φωτισμένο παρατηρητήριο-πύργο (κάτω στο κέντρο), καταδικάζοντας έτσι τους απίστους να παρακολουθούν αιώνια πότε θα καταφθάσει ο Κύριος, ο οποίος δεν έρχεται ποτέ.
.
ΟΙ ΚΑΒΑΛΑΡΗΔΕΣ ΤΗΣ ΛΑΓΝΕΙΑΣ
Η συγκεκριμένη σκηνή στο μεσαίο πάνελ (βλ. εικόνα επάνω), αποκαλύπτει την αποστροφή του Μπος προς τις αιρέσεις. Για να δείξει τις αδυναμίες τους, βασίστηκε σε ένα χωρίο του Γρηγορίου. Ζωγράφισε την αιρετική εκκλησία σαν μια σφαίρα χωρίς θεμέλια καθώς τα στηρίγματά της ισορροπούν αβέβαια στην κορυφή της, χωρίς καμία λειτουργική χρήση. Και πάλι από τον Γρηγόριο, που είπε ότι οι πράξεις των αιρετικών είναι πάντοτε ματαιόδοξες, ο Μπος τοποθέτησε οκνηρούς αιρετικούς που ανταλλάζουν άσκοπα κουτσομπολιά δίπλα στην εκκλησία, τσαλαβουτώντας στο νερό. Από κάτω βλέπουμε ένα μέρος των φιγούρων των αμαρτωλών καβαλάρηδων της κυκλικής πομπής που τη λαγνεία τους ο Μπος δείχνει ζωγραφίζοντάς τους χωρίς χαλινάρια. «Ο άνθρωπος να ελέγξει τον πόθο», έγραψε ο Αυγουστίνος, «να κρατήσει τα χαλινάρια και να μην παρασυρθεί». Ακόμη, συμπεριλήφθηκαν ζώα που φέρουν νοηματοδότηση κολάσιμη, όπως περιγράφονται στον Γρηγόριο: ο μονόκαιρος (δεξιά) συμβολίζει την αιρετική περηφάνια, η αρκούδα (δίπλα αριστερά) το σώμα χωρίς πίστη και το βόδι τον ξέφρενο πόθο.
.
Η ΑΙΡΕΤΙΚΗ ΚΟΥΚΟΥΒΑΓΙΑ
Κατά τον Αυγουστίνο, η κουκουβάγια μερικές φορές είναι σύμβολο του Χριστού. Ο Μπος πήρε αυτή την ιδέα για να σατιρίσει τις πράξεις και τις σκέψεις των αιρετικών που πιστεύουν ότι είναι τόσο τέλειοι όσο ο Χριστός. Φορώντας μια συμβολική μάσκα κουκουβάγιας και χορεύοντας, η αιρετική μορφή ζωγραφίζεται με τέσσερα πόδια σαλτιμπάγκου, παραδομένη στο αγκαθωτό πλέγμα της αμαρτίας και περήφανα χοροπηδώντας με καταγέλαστη επιτήδευση (βλ. εικόνα επάνω). Άθελα η μορφή αυτή, κατά τον Κάλας, προδίδει τον εαυτό της αντιπροσωπεύοντας το κακό επειδή τα δύο μεσαία πόδια και τα δύο επάνω χέρια σχηματίζουν μια τερατώδη παρωδία του Χριστού επάνω στον σταυρό. Επιπλέον, τα τέσσερα χέρια σχηματίζουν ένα Χ, που είναι το πρώτο γράμμα του ονόματος του Χριστού. Το διπλό σώμα δείχνει περηφάνια και πόθο, μεταφέροντας αποσπάσματα του Γρηγορίου περί των δύο αμαρτιών που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη φυλή, η μια αντίστοιχη του πνεύματος και η άλλη της σαρκός. Κάτω από τη μάσκα της κουκουβάγιας συνενώνονται.
.
ΤΟ ΒΟΥΝΟ ΤΗΣ ΚΑΚΟΔΟΞΙΑΣ
Όπως η σφαίρα που είδαμε, αυτό το γκροτέσκο υψωμένο σχήμα στο μεσαίο πάνελ αναπαριστά την αποκήρυξη της αιρετικής εκκλησίας (βλ. εικόνα επάνω). Ο Μπος εδώ βασίστηκε στον Αυγουστίνο που αναφερόταν σε όσους υψώθηκαν στις θέσεις αρχηγών των αιρετικών σαν βουνά. Φτιάχνοντας αυτό το βουνό κυρίως από ρίζες παραπέμπει και στον Γρηγόριο κατά τον οποίο η ρίζα δηλώνει την αμαρτία της έπαρσης. Για να δείξει ότι οι αιρετικοί είναι γραφτό να καταρρεύσουν, ένωσε τις καροτό-σχημες κολόνες μοναχά με μια γυάλινη διάταξη στήριξης της οποίας η διαφάνεια παραπέμπει στην κενότητα της αιρετικής σκέψης.
.
Ο ΑΣΩΤΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΑΠΙΖΕΙ ΣΤΗΝ ΚΟΛΑΣΗ
Αποκρουστικά και με εμπαιγμό, ο Μπος ανακεφαλαίωσε την κουταμάρα και την απιστία της ανθρωπότητας σε αυτή τη λεπτομέρεια στο πάνελ της Κόλασης (βλ. εικόνα επάνω). Ο γίγαντας σε αποσάθρωση (ο ίδιος ο άνθρωπος) στέκεται πάνω στο ζεύγος των βαρκών της αιώνιας κατάρας, περιτριγυρισμένος από σύμβολα που δείχνουν πως αψήφησε τις διδαχές των σχολιαστών. «Άσε τον ήχο της σάλπιγγας να υψώσει το κουράγιο σου ενάντια στο κακό», έγραψε ο Αυγουστίνος. Επειδή το κουράγιο του γίγαντα υπέκυψε στο κακό, ο Μπος ειρωνικά τον έστεψε με μια φαιδρή μεσαιωνική γκάιντα. Το συμπόσιο μέσα στο στομάχι του γίγαντα, που είναι γαστέρα αλόγου, δείχνει ότι μπούκωσε τον εαυτό του με φαγητά και κρασιά και απέρριψε κάθε πνευματική τροφή, ενώ το πρόσωπό του φανερώνει ένα λάγνο και σαλταρισμένο νου. Τα αυτιά του (πάνω αριστερά) κόπηκαν και επικολλήθηκαν σε ένα μεγάλο μαχαίρι με το γράμμα Μ, το οποίο παραπέμπει στους Μαδιανίτες, μια φυλή ειδωλολατρών πολεμιστών που συντρίφτηκαν από τους ακόλουθους του Θεού.
Περιοδικό Life, 14 Νοεμβρίου 1949
.
