Θεοφάνια: η Βάπτιση ως χάρμα οφθαλμών

Για την ημέρα των Φώτων επιλέξαμε στο ΑΣΣΟΔΥΟ μια σειρά από εικόνες της βάπτισης του Χριστού κυρίως βυζαντινότροπες με αφορμή το θάμβος που προκαλούν και το γεγονός ότι συνεχίζουν να εμπνέουν καλλιτέχνες μέχρι και σήμερα. Πολλές από αυτές τις εικόνες τις ζήλεψαν οι ζωγράφοι του εικοστού αιώνα για τον τρόπο που αποτέλεσαν έναν ολόκληρο ξεχωριστό κόσμο αποκομμένο από τους καταναγκασμούς της «μίμησης της φύσης», αλλά ωστόσο κι εντός μιας διαλεκτικής σχέσης με διαφορετικές παραδόσεις.

«Δίνουμε το όνομα Επιφάνια σε αυτή την ημέρα» κατά τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο διότι «η σωτήρια χάρη του Κυρίου» εκδηλώθηκε σε όλους τους ανθρώπους «όχι από την ημέρα της γέννησής του, αλλά από τη βάπτισή του, καθώς μέχρι τότε πολλοί δεν τον είχαν γνωρίσει». Οι εκκλησίες βυζαντινής παράδοσης χρησιμοποίησαν τους όρους Επιφάνια και Θεοφάνια για να δηλώσουν την εορτή αυτή. Έπειτα ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός (329-390) ανέφερε και την ονομασία Εορτή των Φώτων. Ο Χριστός ήρθε για να γίνει το φως του κόσμου που φωτίζει όσους ήταν στα σκοτάδια. «Ενώ ο Ιησούς κατέβαινε στο νερό, φωτιά άναψε στον Ιορδάνη» (…) «Και όταν βαπτίσθηκε, ένα δυνατό φως ξεπρόβαλε από το νερό, έλαμψε και διασκορπίσθηκε ολόγυρα, έτσι που όλοι οι παρευρισκόμενοι ένιωσαν πολύ μεγάλο φόβο» [Απόκρυφα Ευαγγέλια]. Οι εικόνες της εορτής χαρακτηρίζονται από φως και φωτιά [1].

Τα Επιφάνια είναι γιορτή ανατολικής καταγωγής. Η παλιότερη αναφορά βρίσκεται στον Κλήμη της Αλεξανδρείας τον 2^ο αιώνα. Τους επόμενους αιώνες όταν καθιερώθηκε η 25^η Δεκεμβρίου ημέρα εορτασμού της Γέννησης του Χριστού, τα Επιφάνια θα ήταν η γιορτή που θα αφιερωνόταν στις 6 Ιανουαρίου στη Βάπτιση και τον Αγιασμό των Υδάτων με μια σχετική τελετή. Με την κατάδυση του Σταυρού και την επίκληση του Αγίου Πνεύματος καθαγιάζεται από τον Σωτήρα το νερό το οποίο οι πιστοί χρησιμοποιούν στη συνέχεια για τον αγιασμό του σώματος, για τους αρρώστους, για να ευλογηθούν τα σπίτια, αγροκτήματα, ζώα και όλα τα πράγματα [1].

Ας προσπαθήσουμε ακολούθως να αναλογιστούμε τις απαρχές της εικονογραφίας της βάπτισης. Τα σχεδόν ανύπαρκτα υλικά κατάλοιπα της πρώιμης χριστιανικής εποχής οδηγούν στην εντύπωση ότι κατά τον 1^ο και 2^ο αιώνα, οι πιστοί μαζεύονταν αρχικά –όπως οι περισσότερες θρησκευτικές μειονότητες- σε ιδιωτικά σπίτια ή εξωτερικούς χώρους και δεν θα πρέπει να παρήγαγαν κάποια ιδιαίτερη τέχνη. Από τον 3^ο και 4^ο αιώνα υπάρχουν ενδείξεις χριστιανικής αρχιτεκτονικής και τέχνης, τουτέστιν εκκλησίες σε δημόσιους χώρους, κυρίως βάσει κειμενικών αναφορών. Ένα απτό κατάλοιπο του 3^ου αιώνα αποτέλεσαν τα κτίσματα διαφόρων θρησκειών στη μικρή καστροπολιτεία της Δούρας-Ευρωπού, στις όχθες του ποταμού Ευφράτη.

Εκεί βρέθηκε και ένας ευκτήριος οίκος, μάλλον αρχικά χτισμένος ως συνηθισμένο σπίτι και τροποποιημένος αργότερα ως λατρευτικός χριστιανικός ναός. Είχε προθάλαμο και βαπτιστήριο όπου βρέθηκαν τοιχογραφίες με τις παλαιότερες γνωστές απεικονίσεις του Χριστού: ο Χριστός ως Καλός Ποιμένας, ο Χριστός που θεραπεύει τον Παράλυτο, ο Χριστός και ο Πέτρος που περπατούν στο νερό, οι Άγιες Γυναίκες στον Τάφο του Χριστού, ο Αδάμ και η Εύα [2].

Μεγάλο μέρος της καστροπολιτείας της Δούρας-Ευρωπού καταστράφηκε από το 2015 κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Συρία. Τεκμήριά της σώθηκαν καθώς αποσπάστηκαν για να βρεθούν στην κατοχή του πανεπιστημίου Yale που τα εκθέτει (ΗΠΑ), καθώς είχε υποστηρίξει έρευνες και ανασκαφές στην περιοχή από τον προηγούμενο αιώνα (δεκαετίες 1920-1930).

Ο Χριστός ως Καλός Ποιμένας (βλ.εικόνα επάνω) στον συγκεκριμένο ευκτήριο οίκο δείχνει ότι η πρώιμη χριστιανική τέχνη δανείζεται μορφές από την αρχαία παράδοση, όπως ο αγαλματικός τύπος του Μοσχοφόρου ο οποίος συναντάται φερειπείν στην Αττική τον 6^ο αιώνα π.Χ. αλλά και μεταγενέστερα. Ο χριστιανισμός δεν έχει ακόμη αναπτύξει το δικό του ξέχωρο εικαστικό λεξιλόγιο, πρόκειται για μια αργή εξέλιξη μέσα στο χρόνο.

Στην Δούρα-Ευρωπό δεν υπάρχει εικόνα βάπτισης, αν και ίσως κάπου να υπήρχε και να μην επέζησε. Στις χριστιανικές κατακόμβες στη Ρώμη, χρονολογημένες από το δεύτερο μισό του 2ου αιώνα και κυρίως τον 3^ο και 4^ο αιώνα, συναντάμε παραστάσεις ζωγραφικές, καθώς και ανάγλυφες που κοσμούν σαρκοφάγους, σε λίγα σωζόμενα κατάλοιπα, με τον βαπτιστή και τον βαπτιζόμενο σε μία εξ αυτών χωρίς ακόμη να έχει παγιωθεί εικονογραφικά η εικόνα του Χριστού και του Ιωάννη του Βαπτιστή (εξάλλου ο Χριστός όταν βαπτίζεται έχει περάσει το ηλικιακό κατώφλι των 30 ετών και δεν είναι παιδί):

Στη σαρκοφάγο της Santa Maria Antiqua (γύρω στο 275) βλέπουμε στη μια άκρη σκηνή βάπτισης και περιστέρα που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα. Στην άλλη άκρη ο Ιωνάς και το θαλάσσιο τέρας είναι ένα δημοφιλές θέμα απεικόνισης της εποχής όπου το υδάτινο στοιχείο στο μύθο επίσης κυριαρχεί όπως στο θέμα της βάπτισης:

Η εικόνα της Βάπτισης απ’ ό,τι φαίνεται αποτέλεσε ένα από τα θέματα που απασχόλησε την τέχνη των πρώιμων χριστιανικών χρόνων. Μετά τα πρώτα βήματα εμφάνισής της, η χριστιανική τέχνη χρειάζεται ένα εκτενές χρονικό διάστημα προς μια πορεία ωρίμανσης και σταδιακής απομάκρυνσης από τεχνοτροπικές επιδράσεις της ελληνορωμαϊκής τέχνης, με την τυποποίηση των ξέχωρων χαρακτηριστικών της.

Στο Βαπτιστήριο των Αρείων στη Ραβέννα (τέλη 5^ου αιώνα – 6^ος αιώνας), σήμερα Santo Spirito και παλαιότερα ναός της Αγίας Αναστάσεως, κυριαρχεί  ένα ψηφιδωτό οροφής εξαίρετης ομορφιάς και σύνθεσης με σκηνή Βάπτισης. Ο Ιησούς απεικονίζεται αγένειος καθώς δεν έχει ακόμη επικρατήσει η μορφή του γενειοφόρου, ενώ τα γεννητικά του όργανα δεν αποκρύπτονται. Από τη σωματικότητα των τριών μορφών (και όχι μόνο) μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ακόμη ένας διάλογος με την ελληνορωμαϊκή ή παγανιστική παράδοση της τέχνης. Ο Άγιος Ιωάννης δεν φέρει φωτοστέφανο ενώ στα αριστερά η προσωποποίηση του Ιορδάνη ποταμού –με τις δαγκάνες του κάβουρα στην κεφαλή του- έχει διαστάσεις που δεν θα συναντήσουμε εύκολα σε άλλες εικόνες:

Μένοντας στη Ραβέννα του 5^ου αιώνα, κάποιες δεκαετίες νωρίτερα από το παραπάνω έργο χρονολογείται  στο Ορθόδοξο Βαπτιστήριο το ψηφιδωτό της οροφής που φέρει παρόμοια σκηνή. Εδώ υπάρχουν περισσότερα φωτοστέφανα, ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής που φοράει δέρμα καμήλας και κρατάει σταυρό περνάει στην αριστερή πλευρά όπου θα παραμείνει και στις περισσότερες απεικονίσεις τους επόμενους αιώνες, ενώ ο Χριστός  φέρει γένια και φαίνεται ότι ως «ορθόδοξη» η γενειοφόρος προσέγγιση επίσης θα καθιερωθεί μελλοντικά. Ο Ιορδάνης ποταμός προσωποποιημένος κρατάει το ιμάτιο του Χριστού και έναν βλαστό:

Το ύδωρ στις αναπαραστάσεις που δεν κρύβει το σώμα του Θεανθρώπου από το σημείο που βρίσκεται εντός του ποταμού και κάτω, έχει διάφορες ερμηνείες όπως ότι παραπέμπει στα «Θεοφάνια»: η ύλη -όπως είναι το νερό- δεν μπορεί να αποκρύψει το σωματοποιημένο πνεύμα.

Απο τον 6^ο αιώνα ακολουθεί μια εικόνα της Βάπτισης σε συριακό χειρόγραφο. Πρόκειται για το Ευαγγέλιο του Ραμπουλά που σήμερα βρίσκεται στη Φλωρεντία. Σύμφωνα με τον γραφέα Ραμπουλά ολοκληρώθηκε στο μοναστήρι της Ζάγκμπα στη Μεσοποταμία το 586:

Μια άλλη εικόνα η οποία ξεχωρίζει πρόκειται για μικρογραφία από το Ψαλτήριο Χλουντόφ περίπου το 830:

Γενικά η εικονογραφία που καθιερώνεται -πλην εξαιρέσεων- χαρακτηρίζεται από μια σύνθεση που χωρίζεται στα δυο από ένα βάραθρο. Δείχνει το βαθύ χάσμα μεταξύ Θεού και ανθρώπου, συνέπεια της αμαρτίας του δεύτερου. Ο Χριστός έρχεται να εξομαλύνει αυτό το χάσμα και τοποθετείται στη μέση που σχηματίζεται η κοίτη του ποταμού [1].

Η εικονογραφία της εορτής των Θεοφανίων θα παραμείνει σταθερή στα δομικά της συστατικά ανά τους αιώνες ακολουθώντας τα βασικά στοιχεία της ευαγγελικής διήγησης, χωρίς βέβαια να λείπουν διαφορετικές λεπτομέρειες και μικρές παραλλαγές. Μέχρι τον 11ο αιώνα θα τυποποιηθεί στις σκηνές του Δωδεκάορτου που κοσμούν τους βυζαντινούς ναούς. 

Αν ακολουθήσουμε την πηγή από το Κατά Ματθαίον (γ’, 13-17) ο Ιησούς φτάνει από την Γαλιλαία στον Ιορδάνη ποταμό και ζητά να βαπτιστεί από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Ο τελευταίος διστάζει λέγοντας «Εγώ έχω ανάγκη να βαπτιστώ από εσένα τον αναμάρτητο, και συ έρχεσαι προς εμέ για να βαπτιστείς;». Ο Χριστός τον πείθει λέγοντας ότι έτσι ταπεινούμενος εκπληρώνει την εντολή του Θεού. Ο Ιωάννης τον βαπτίζει  και ο Ιησούς «επειδή ως αναμάρτητος δεν είχε τίποτα να εξομολογηθεί, ανέβη αμέσως από το νερό του Ιορδάνου και δεν έμεινε πολύ σε αυτό, όπως οι άλλοι, που κατά το βάπτισμά τους εξομολογούνται τις αμαρτίες τους. Και ιδού άνοιξαν σε αυτόν οι ουρανοί και είδε το Πνεύμα του Θεού να κατεβαίνει με εξωτερικό σχήμα και μορφή όμοια με περιστέρα και να έρχεται επάνω του (…)».

Σε μια ώριμη τυπολογία της Βάπτισης (βλ. εικόνα επάνω) παρατηρούμε στοιχεία όπως το δενδρύλλιο στα δεξιά. Λαμβάνει τη θέση του βλασταριού  με το νόημα της νέας ζωής (το είδαμε αλλού παραπάνω να το κρατάει ο Ιορδάνης). Μια άλλη παρατήρηση αποτελεί το ότι η  φύση στις εικόνες που παραθέτουμε είναι άγονη, μόνο μετά από τη Βάπτιση μπορεί να καρποφορήσει. Ένα βλαστάρι θα φυτρώσει -προφήτευε ο Ησαΐας- κι επάνω του θα τοποθετηθεί το Πνεύμα του Κυρίου (…) εκείνη την ημέρα ο Κύριος θα απλώσει και πάλι το χέρι του για να λυτρώσει τον λαό του. Καθώς πλησιάζει η εκπλήρωση της προφητείας οι δε άγγελοι, συνήθως από δύο έως τέσσερις στον αριθμό, αναγνωρίζουν τον Θεάνθρωπο και υποκλίνονται.

Σε μια άλλη παραλλαγή δίπλα στο βλαστάρι υπάρχει ένα τσεκούρι (πέλεκυς) που παραπέμπει στα λόγια του Βαπτιστή: «Ο πέλεκυς της θείας κρίσεως βρίσκεται κοντά στη ρίζα των δένδρων, έτοιμος να κόψει από τη ρίζα κάθε άνθρωπο που δεν έχει καρπό αρετής (…)» (Κατά Ματθαίον, γ’, 1-12).

Ας δούμε μια εικόνα αυτής της παράστασης με το τσεκούρι όπως έχει περάσει στη σχετική παράδοση και φτάνει φερειπείν σε ένα ψηφιδωτό στην Παμμακάριστο της Κωνσταντινούπολης (14ος αιώνας):

Σε αρκετές εικόνες Βάπτισης, ο Γκαετάνο Πασαρέλι σημειώνει πως στα νερά του Ιορδάνη υπάρχουν θαλάσσια ζώα, για να υπενθυμίσουν ότι ο Χριστός περπατά πάνω σε φίδια και δράκους και τα συντρίβει όπως κάνει όταν πατάει και στον Κάτω Κόσμο στην εικόνα της Ανάστασης, από όπου επίσης αναδύεται από το θάνατο όπως αναδύεται από το νερό στη βάπτιση καθώς ξαναγεννιέται -για αυτό είναι γυμνός όπως την ώρα που γεννιέται κανείς-ως νέος Αδάμ. Η γύμνια ενίοτε τείνει να καλυφθεί όσο «σεμνοτυφούνται» οι καιροί. Ορισμένες φορές στα ύδατα υπάρχει ένας σταυρός που υποδηλώνει τον αγιασμό των υδάτων και άλλοτε εμφανίζεται και μια γυναικεία μορφή καθισμένη στην πλάτη ενός ζώου που είναι η προσωποποίηση της θάλασσας (λειτουργεί ως αναφορά στην Ερυθρά Θάλασσα η διέλευση της οποίας προεικονίζει τη Βάπτιση): Μια εξαίρετη γυναίκα-θάλασσα βρίσκεται σε νωπογραφία που δείχνει τη Μέρα της Κρίσης στο σέρβικο ορθόδοξο Μοναστήρι της Γκρατσάνιτσα (14ος αιώνας):

Επειδή όμως τα πολλά λόγια περισσεύουν ή και πολλά ακόμη θα μπορούσαν να ειπωθούν, ας κλείσουμε με μερικές ακόμη εικόνες για τις οποίες εξίσου πρέπει να το παραδεχτούμε: είτε πιστεύεις σε θεό είτε όχι, η πνευματική δύναμή τους είναι θεόρατη.

.

EXTRAS

.

[1] Γκαετάνο Πασαρέλι, Βυζαντινές Εικόνες, εκδ. Καρακώτσογλου, Αθήνα, 2004

[2] Lyn Rodley, Εισαγωγή στη Βυζαντινή τέχνη και αρχιτεκτονική, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α.Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2010

.

Περισσότερες εικόνες σύγχρονης ζωγραφικής με το θέμα της Βάπτισης μπορείτε να δείτε εδώ.

.

.