.
Ας αρχίσουμε σημειώνοντας ένα εκπληκτικό παράδοξο: σε μια εποχή κατά την οποία, σύμφωνα με κάθε αντικειμενικό κριτήριο, οι άνθρωποι απολαμβάνουν καλύτερο επίπεδο υγείας απ’ ό,τι σε κάθε άλλη εποχή της ανθρώπινης ιστορίας, η κυβέρνηση εμφανίζεται να κινείται προς ακόμη μεγαλύτερα επίπεδα παρέμβασης για να βελτιώσει την υγεία των ανθρώπων.
Οι υποθέσεις ότι η πρόληψη είναι καλύτερη από τη θεραπεία και ότι η έγκαιρη διάγνωση είναι προτιμότερη από την καθυστερημένη συναντούν πρόθυμη ανταπόκριση – τόσο από τους γιατρούς όσο και από τους ασθενείς. Αυτό εξασφαλίζει ευρεία δημοτικότητα στις πολιτικές για την προαγωγή της υγείας, ιδίως όταν η υπό συζήτηση κατάσταση αποτελεί συνήθη αιτία θανάτου και αναπηρίας. Ωστόσο αυτές οι υποθέσεις μπορεί να μην είναι σωστές. Τόσο οι πολιτικές για την προαγωγή της υγείας όσο και τα διαγνωστικά προγράμματα συνεπάγονται παρεμβάσεις στη ζωή της μάζας των υγιών, με την ελπίδα να προληφθοΰν οι αρρώστιες των ολίγων. Αυτές οι παρεμβάσεις μπορεί να προκαλέσουν σημαντικές δυσμενείς επιπτώσεις σε κάποιους από τους υγιείς, ενώ ούτε καν ωφελούν πολλούς από τους ολίγους, ορισμένοι από τους οποίους εξακολουθούν να υποκύπτουν στις ασθένειες.
Για τον Dubos, η αρρώστια είναι ένα αναπόδραστο φαινόμενο στη ζωή της περιπέτειας και της πάλης, μέσα από την οποία η ανθρωπότητα επέκτεινε το δημιουργικό δυναμικό της. (Dubos R., The Mirage of Health,1960: 219). Όπως υπογράμμιζε, «αποτελεί την αξιοπρέπεια του ανθρώπου το ότι τοποθετεί κάποια ιδεώδη πάνω από την άνεση, ακόμη και πάνω από τη ζωή». Πράγματι, αυτό το ανθρώπινο χαρακτηριστικό είναι που κάνει την ιατρική μια φιλοσοφία, η οποία υπερβαίνει την εννοιολογική σύλληψη του ανθρώπου ως ζωντανή μηχανή, για να συμπεριλάβει «τις συλλογικές βλέψεις του ανθρώπινου γένους». Από αυτή την προοπτική, μια «τέλεια πολιτική για τη δημόσια υγεία» μπορεί να είναι εφικτή για μια αποικία εντόμων ή για ένα κοπάδι αγελάδες, αλλά όχι για τον άνθρωπο: «η ανθρώπινη ζωή συνεπάγεται την περιπέτεια, και δεν υπάρχει περιπέτεια χωρίς αγώνες και κινδύνους».
Η δημόσια συνειδητοποίηση για τον καρκίνο του μαστού έχει εντείνει τις απαιτήσεις για διαγνωστικά τεστ που υπόσχονται πρώιμη διάγνωση. Το βασικότερο τεστ είναι η τεχνική της αυτοεξέτασης του στήθους, η οποία εν γένει θεωρείται πολύ πιο αποτελεσματική στο να δημιουργεί αγωνίες παρά στο να ανιχνεύει όγκους (Austoker J, Cancer prevention in primary care…,1994). Τα γυναικεία περιοδικά και τα φυλλάδια προαγωγής της υγείας εξακολουθούν να προσφέρουν λεπτομερή διαγράμματα και ευσυνείδητες συμβουλές σχετικά με το πώς να εντοπίσετε εξογκώματα – το αποτέλεσμα είναι μια σταθερή ροή φοβισμένων γυναικών, μερικές από τις οποίες δεν έχουν βγει καλά καλά από την εφηβεία, πράγμα που σημαίνει ότι είναι πιθανότερο να κερδίσουν το εθνικό λαχείο παρά να έχουν καρκίνο του μαστού.
Η διένεξη γύρω από τη διαγνωστική του μαστού ξαναφούντωσε πέντε χρόνια αργότερα. Η μελέτη μιας ομάδας από τη Δανία έκανε τον απολογισμό μιας σειράς από μείζονες δοκιμασίες μαστογραφίας στη Σουηδία, στη Σκοτία, στον Καναδά και στις ΗΠΑ, στις οποίες εμπλέκονταν 500.000 γυναίκες, και κατέληγε στο συμπέρασμα ότι «δεν υπάρχουν αξιόπιστες ενδείξεις ότι ο διαγνωστικός έλεγχος ελαττώνει τη θνησιμότητα που οφείλεται στον καρκίνο του μαστού» (Gotzsche P.C., Olsen. O. Ιs screening for breast cancer with mammography justifiable?, 2000).
Δύο είναι οι παράγοντες που συνέκλιναν για να καταστεί η σωματική άσκηση βασικό γνώρισμα της σύγχρονης ατζέντας για την προαγωγή της υγείας. Ο ένας είναι η αναφυόμενη λατρεία του σώματος, η οποία έχει γίνει κεντρικό θέμα της Δυτικής κοινωνίας κατά τα τελευταία είκοσι χρόνια. Αυτό άρχισε με τη μόδα του τζόγκινγκ και της μαραθωνοδρομίας στις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και άκμασε στη δεκαετία του 1990, με τη μορφή της προπόνησης στο γυμναστήριο για την επίτευξη καλής φυσικής κατάστασης. Φαίνεται πως οι άνθρωποι έχουν ξεχάσει ότι ο Φειδιππίδης, ο δρομέας του πρώτου μαραθώνιου το 490 π.Χ., κατέρρευσε και ξεψύχησε μόλις έφτασε στην Αθήνα και ότι ο James Fixx, ο οποίος έκανε δημοφιλές το τζόγκινγκ στις ΗΠΑ με το μπεστ σέλερ του το 1977, έπεσε νεκρός στο στίβο το 1984, σε ηλικία 52 ετών (Skrabanek P., The Death of Humane Medicine and the Rise of Coercive Healthism,1994). Ο δεύτερος παράγοντας είναι η αυξανόμενη ιατρική προαγωγή της προληπτικής αξίας της άσκησης σε σχέση με ένα ευρό φάσμα προβλημάτων υγείας, από τη στεφανιαία νόσο και την οστεοπόρωση έως την κατάθλιψη και το άγχος. Δεδομένου ότι ένα μείζον εθνικό έργο επενδύεται στην προώθηση της σωματικής άσκησης, με την πρόφαση ότι προλαμβάνει την καρδιακή νόσο, φαίνεται μάλλον σωστό να ζητά κανείς στοιχεία που τεκμηριώνουν αυτό τον ισχυρισμό. Ωστόσο αυτοί οι ζηλωτές της άσκησης παρακάμπτουν ετούτη την απαίτηση και αντιτάσσουν με σιγουριά ότι παρέχει πολλά άλλα οφέλη στην υγεία. Χωρίς αμφιβολία, το να ζητήσουμε στοιχεία γι’ αυτά τα οφέλη θα σήμαινε επίσης πως μας διαφεύγει η ουσία, που έγκειται στο ότι οι προωθητές της υγείας πιστεύουν ακλόνητα πως η άσκηση συμβάλλει σ’ έναν υγιεινότερο τρόπο ζωής. Φαίνεται ότι μάλλον η πίστη παρά η επιστήμη είναι αυτή που δικαιολογεί τις ιατρικές εκκλήσεις προς το κοινό για να υιοθετήσει την άσκηση.
Όταν η υγεία γίνεται ο σκοπός του ανθρώπινου εγχειρήματος, αποκτά μια τυραννική επιρροή στη ζωή του ατόμου. Αν οι άνθρωποι δέχονται να κυβερνάται η ζωή τους από τα μέτρα που πιστεύουν ότι ίσως τους βοηθήσουν να παρατείνουν την ύπαρξή τους, τότε η ποιότητα της ζωής τους ελαττώνεται. Η τυραννία της υγείας σημαίνει ότι οι επιταγές της βιολογίας υπερισχύουν των υψηλόφρονων βλέψεων του ανθρώπινου πνεύματος. Αυτή η τυραννία, η οποία λειτουργεί τόσο ανεξάρτητα όσο και διαμέσου των γιατρών και άλλων επαγγελματιών της υγείας, προμηθεύει στο κράτος ένα μηχανισμό για να επεκτείνει την εξουσία του στη ζωή κάθε μεμονωμένου πολίτη και, κατά συνέπεια, στο σύνολο της κοινωνίας.
Η επενδυση στο σώμα προσφέρει στους ανθρώπους ένα μέσον αυτοέκφρασης και έναν τρόπο να αισθάνονται δυνάμει καλά και να αυξήσουν τον έλεγχο στο σώμα τους. Αν κάποιος αισθάνεται ότι αδυνατεί να ασκήσει έλεγχο σε μια όλο και πιο συνθέτη κοινωνία, τουλάχιστον μπορεί να δει κάποιο αποτέλεσμα στο μέγεθος, το σχήμα και την εμφάνιση του σώματός του. (Shilling C., The Body and Social Theory, 1993). Από αυτή την προοπτική, οι ποσοτικοί δείκτες της υγείας (του ατόμου και της κοινωνίας) γίνονται πιο σημαντικοί από τους δείκτες της ποιότητας ζωής. Το «προσδόκιμο ζωής» -που μετράται με μονάδες χρόνου- γίνεται πιο σημαντικό από κάθε ανησυχία για το πώς ενδέχεται να κυλήσουν τα επιπρόσθετα χρόνια.
Το να ανατρέψουμε την τυραννία της υγείας συνεπάγεται το να αμφισβητήσουμε τόσο την ιατρικοποίηση της ζωής όσο και την πολιτικοποίηση της ιατρικής. Σε μια εποχή όπου η υπαγωγή του ιατρικού επαγγέλματος στο κράτος έχει γίνει ένας στρατηγικός μηχανισμός για να προωθείται η ατζέντα της ιατρικοποίησης και για να διασφαλίζονται οι βραχυπρόθεσμοι πολιτικοί στόχοι της κυβέρνησης, η αυτονομία του επαγγέλματος παρέχει κάποια εχέγγυα τόσο στους γιατρούς όσο και στο κοινό. Παρά τις αναμφισβήτητες καταχρήσεις επαγγελματικής εξουσίας εκ μέρους των γιατρών, στο παρόν και στο παρελθόν, οι αρχές της αυτορΰθμισης εξακολουθούν να παρέχουν μια άμυνα κατά της κρατικής παρέμβασης – μιας πολύ ισχυρότερης πηγής καταχρήσεων. Δεδομένων των σημερινών κινήσεων προς μια αυταρχικότερη διακυβέρνηση, κάθε εστία ανεξαρτησίας προσφέρει ένα δυναμικό αντίστασης στις τυραννικές τάσεις.
Οι γιατροί και οι νοσοκόμες [θα πρέπει να] αντιλαμβάνονται ότι δεν οφείλουν να λυσουν τα προβλήματα ζωής των πελατών τους, άντρων και γυναικών που συχνά είναι πιο ώριμοι άνθρωποι απ’ ό,τι ο γιατρός ή η νοσοκόμα που δίνει συμβουλές. (Winnicott D.W, The family and individual development, 1965)
Η πρώτη μου συνάντηση με τον τρόμο του AIDS έγινε μετά το θάνατο του Ροκ Χάτσον το 1985, πριν ο πανικός απογειωθεί πραγματικά. Το πρώην κινηματογραφικό είδωλο πέθανε λίγο αφότου ο συντριπτικός αντίκτυπος του AIDS είχε οδηγήσει στη δημόσια επιβεβαίωση τόσο του είδους της αρρώστιας του όσο και της ομοφυλοφιλίας του. Μια μεσήλικη γυναίκα -πρώην θαυμάστριά του, η οποία είχε παρακολουθήσει ενδελεχώς την ιστορία από τις ειδήσεις- έπαθε κρίση πανικού όταν συνειδητοποίησε ότι είχε μοιραστεί ένα φλιτζάνι καφέ με έναν ομοφυλόφιλο στη δουλειά της και ήρθε τρέχοντας στο ιατρείο μου. Ακόυσα κάμποσες παρόμοιες ιστορίες αφότου ο καθαυτό πανικός απογειώθηκε, κατά το τέλος του 1986, και ξανά μετά το θάνατο του ροκ τραγουδιστή Φρέντι Μέρκιουρι το 1992, και ξανά με κάθε ανασκίρτημα της δημόσιας αγωνίας. Θυμάμαι έναν έφηβο που με επισκέφθηκε ύστερα από μια σειρά τηλεοπτικών προγραμμάτων, τα οποία είχαν σκοπό να προωθήσουν την ενημέρωση του κοινού. Παρά την αμελητέα σεξουαλική εμπειρία του, ανησυχούσε ότι είχε πιθανώς προσβληθεί από το σάρκωμα Καπόζι, έναν άλλοτε σπάνιο καρκίνο του δέρματος, ο οποίος τώρα εμφανίζεται σε μερικούς ανθρώπους με AIDS. Πίστευε ότι η κόκκινη κηλίδα στο στήθος του έμοιαζε ακριβώς ίδια με εκείνη που είχε δείξει ένας ασθενής με AIDS στην τηλεόραση, με σκοπό την προαγωγή της δημόσιας υγείας. Θυμάμαι επίσης έναν άντρα προχωρημένης μέσης ηλικίας, ο οποίος φοβόταν μήπως είχε κολλήσει HIV εξαιτίας μιας και μόνης ομοφυλοφιλικής εμπειρίας, όταν υπηρετούσε ιπο στρατό κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι «ανησυχουντες υγιείς» έγιναν μια αναγνωρισμένη κατηγορία ασθένειας, ενώ οι αγωνίες τους έγιναν αποδεκτές ως ένα τίμημα που άξιζε να πληρωθεί για την αυξημένη συνειδητοποίηση του AIDS.
Αποσπάσματα από: MICHAEL FITZPATRICK, «Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ. Οι γιατροί και οι κανόνες για το σύγχρονο τρόπο ζωής» (Μτφρ: Άσπα Γολέμη, Επιμέλεια: Βαγγέλης Γεωργίου – Θανάσης Παπαγεωργίου. Εκδόσεις Πολύτροπον, 2004)
