Ποιο είναι το πρώτο έργο αφηρημένης τέχνης στην ιστορία της ζωγραφικής; Κατά τον Kandinsky πρόκειται για έργο του ιδίου, με έτος γέννησης το 1911. Δεν είναι, βέβαια, ο μόνος που διεκδίκησε πρωτεία εντός του αφηγήματος της μοντερνιστικής ζωγραφικής. Μια σειρά ερωτημάτων ξεπηδούν, όπως τι σημαίνει πραγματικά αφαίρεση και πόσο αφαιρετικός ήταν ο εκάστοτε διεκδικητής τίτλων πατρότητας στις αναζητήσεις του ή αν άλλοι καλλιτέχνες προηγήθηκαν και απελευθερώθηκαν πληρέστερα από την αναπαραστασιμότητα.

Πολύ πριν από τον 20ο αιώνα, η τέχνη έφτασε στην αφαιρετική της πλήρωση με το «επεισόδιο της γραμμής» και πρωταγωνιστές τους διακεκριμένους ζωγράφους Απελλή και Πρωτογένη, τον 4ο π.Χ. αιώνα. Γενικά, τα έργα τους θαυμάζονταν για την παραστατικότητά τους, φτάνοντας σε τέτοιο βαθμό τελείωσης που μπορούσε λόγου χάρη από μια  προσωπογραφία ένας μετωποσκόπος να μαντέψει πόσα χρόνια ζωής απομένουν στον εικονιζόμενο μέχρι το θάνατό του ή πόσα έχει κιόλας ζήσει. Εάν σκεφτούμε ότι η παραστατικότητα αποτελούσε κανονιστικό πρότυπο, το «επεισόδιο της γραμμής» προκάλεσε μυθικό κατακλυσμό. Οι ίδιοι αυτοί μάστορες, στο πλαίσιο της αναζήτησης της τέχνης τους, αποθεώνοντας το πρωταρχικό μέσο της γραμμής, θα έφταναν να δημιουργήσουν ένα συγκλονιστικό έργο, το οποίο με σύγχρονους όρους θα μπορούσε να εκληφθεί ως το πρώτο αφαιρετικό έργο τέχνης.

Το «επεισόδιο της γραμμής» διέσωσε ο Πλίνιος στο 35ο βιβλίο της Φυσικής του Ιστορίας. Ο λόγος, λοιπόν, σε αυτόν:

«Είναι γνωστό το επεισόδιο με τον Πρωτογένη. Ο Πρωτογένης ζούσε στη Ρόδο κι ο Απελλής ταξίδεψε εκεί ποθώντας να γνωρίσει τα έργα του που τού ήταν γνωστά μονάχα από τη φήμη τους˙ αμέσως αναζήτησε το εργαστήριό του. Ο Πρωτογένης έλειπε αλλά υπήρχε πάνω στον οκρίβαντα ένας αρκετά μεγάλος πίνακας που τον πρόσεχε μια γριά μόνη της. Απάντησε στην ερώτηση του Απελλή λέγοντας πως ο Πρωτογένης βρισκόταν έξω και ρώτησε ποιος τον γυρεύει. «Αυτός», είπε ο Απελλής και παίρνοντας ένα πινέλο έσυρε στον πίνακα μια χρωματιστή γραμμή εξαιρετικά λεπτή.

Όταν επέστρεψε ο Πρωτογένης η γριά τού διηγήθηκε τί συνέβη. Λένε ότι τότε ο τεχνίτης, παρατηρώντας τη λεπτότητα της γραμμής, είπε πως ο Απελλής θα ‘ταν ο επισκέπτης, αφού τέτοια τελειότητα δεν μπορούσε να βγει από χέρι αλλουνού. Ύστερα τράβηξε ο ίδιος με ένα άλλο χρώμα μια γραμμή ακόμα πιο λεπτή πάνω στην πρώτη και έφυγε παραγγέλνοντας σε περίπτωση που Απελλής ξαναρχόταν να τού τη δείξει και να του πει ότι αυτός ήταν εκείνος που αναζητούσε.  Κι έτσι έγινε. Πράγματι, ξαναγύρισε ο Απελλής και ντράπηκε που νικήθηκε˙  μ’ ένα τρίτο χρώμα έσυρε τρίτη γραμμή πού ‘κοβε κατά μήκος τις δύο προηγούμενες, μη αφήνοντας πια χώρο για περαιτέρω δεξιοτεχνίες.

Τότε ο Πρωτογένης παραδέχτηκε την ήττα του κι έτρεξε στο λιμάνι, αναζητώντας τον φιλοξενούμενό του, κι αποφασίστηκε να μείνει αυτός ο πίνακας σαν αντικείμενο θαυμασμού από τους μεταγενέστερους, αλλά ειδικότερα για τους τεχνίτες. Έχω ακουστά πως καταστράφηκε στην πρώτη πυρκαγιά στο ανάκτορο του Καίσαρα στο Παλατίνο. Είχαμε μπορέσει να τον δούμε πρωτύτερα: πάνω σε μια πλατιά επιφάνεια δεν είχε άλλο παρά φευγαλέες γραμμές˙ φάνταζε ανάμεσα στα αριστουργήματα πολλών ζωγράφων σαν ένα κενό, γι’ αυτό τραβούσε περισσότερο προσοχή κι απ’ όλα τα έργα ήταν το ενδοξότερο. Ο Απελλής εξάλλου είχε την απαράβατη συνήθεια να μην αφήνει μέρα να περνάει, όσο απασχολημένος και αν ήταν, δίχως να σύρει μια γραμμή, ασκώντας την τέχνη του, κι απ’ αυτό το συνήθειο προέρχεται και το ρητό*».

*Το ρητό είναι: Nullus dies sine linea = Ούτε μέρα δίχως γραμμή.


Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Περί της Αρχαίας Ζωγραφικής, 35ο Βιβλίο της Φυσικής Ιστορίας, μετάφραση: Τάσος Ρούσσος – Αλέκος Βλ. Λεβίδης, Αθήνα, εκδόσεις Άγρα, β’ ανατύπωση 2009.