Το λένε «σκωτσέζικο έργο», επειδή ακόμη και η εκφορά του σαιξπηρικού τίτλου «Μάκβεθ» μπορεί να προκαλέσει κακοδαιμονία. Αυτή η κακοδαιμονία στοιχειώνει τις παραστάσεις σε ολόκληρη την ιστορία του έργου, σύμφωνα με τον θεατρικό μύθο. Η κατάρα του Μάκβεθ προκαλεί από τραγωδίες επί σκηνής μέχρι θανάτους και αναταραχές που περιβάλλουν την παράσταση.

Σύμφωνα με τον βασικό ισχυρισμό, το ανέβασμα του Μάκβεθ ή ακόμη και η αναφορά στο όνομά του μέσα σε ένα θέατρο ξετυλίγει μια κατάρα παλιά όσο και το έργο: χτυπά τους ηθοποιούς ή άλλους συντελεστές της παράστασης, φτάνοντας από τον τραυματισμό μέχρι τον θάνατό τους. Η κατάρα βασίζεται στη μυστηριώδη υπόθεση του θεατρικού, που συνδέεται με μαγεία, δολοφονίες και φαντάσματα. Το επικρατέστερο αίτιο της κατάρας αποδίδεται στην υπόθεση ότι ο Σαίξπηρ όταν έγραφε το έργο χρησιμοποίησε πραγματικά ξόρκια στη διαβόητη σκηνή όπου οι τρεις μάγισσες ψαλμωδούν:

«Γύριζε, βάζε, βράζε, ανακάτωνε.
Καίε φωτιά και τρίζε, κόχλαζε νερό

Όπως θρυλείται, ο Σαίξπηρ ήθελε να βάλει μια ιδιαίτερη πινελιά στο σενάριο, ώστε να ικανοποιήσει τον βασιλιά Ιάκωβο, που είχε γράψει το 1597 το βιβλίο «Δαιμονολογία». Σε αυτό καταπιανόταν με τη μαγεία και έδινε προειδοποιήσεις ενάντια στη χρήση της. Έτσι, ο Σαίξπηρ άντλησε τα ξόρκια για τον «Μάκβεθ» από τη σχετική καταγραφή του βασιλιά προκειμένου να κερδίσει την εύνοιά του. Αν και τα στοιχεία δεν επαρκούν για τη συνέχεια του νήματος αφήγησης, κατά την ίδια ιστορία κάποιες ασκούμενες μάγισσες είδαν το σαιξπηρικό έργο και θεώρησαν προσβολή την κατάχρηση της ιερής τέχνης τους, με αποτέλεσμα να καταραστούν όποιον θα εμπλεκόταν με την παράσταση του Μάκβεθ. Όποτε το έργο ανέβαινε στο εξής, συνδεόταν με καταστροφές.

Μια αναζήτηση στο διαδίκτυο δίνει ουκ ολίγα παραδείγματα σχετικών καταστροφών: ηθοποιοί που σκοτώνονται ή τραυματίζονται στις μάχες πάνω στη σκηνή επειδή χρησιμοποιήθηκαν κατά λάθος αληθινά όπλα, φυσικές καταστροφές που ξεσπούν κατά τη διάρκεια των παραστάσεων, ατυχήματα και αρρώστιες που πέφτουν στον θίασο πριν και μετά το ανέβασμα του έργου. Ένα επεισόδιο, ωστόσο, αξίζει ειδική αναφορά χάρη στον αριθμό των θυμάτων.

Πολλοί θεωρούν ότι πρόκειται για την πιο δραματική απόδειξη της κατάρας: αφορά μια εξέγερση που ξέσπασε στο θέατρο Astor Palace στη Νέα Υόρκη το 1849. Η Εθνοφρουρά κλήθηκε και άνοιξε πυρ στο πλήθος, σκοτώνοντας τουλάχιστον 25 ανθρώπους και τραυματίζοντας 120, και όλα ξεκίνησαν από δυο αντίπαλες ομάδες που συγκρούστηκαν για το ποιος από τους δύο ηθοποιούς που έπαιζε τον Μάκβεθ ήταν ο καλύτερος, καθώς το έργο παιζόταν την ίδια νύχτα σε δυο διαφορετικά θέατρα. Από την άλλη, το θέατρο Astor Palace μπλεκόταν με ταξικούς αγώνες στην πόλη της Νέας Υόρκης και λιγότερο κοπτόταν για τον συγκεκριμένο Μάκβεθ. Αναταραχές φούσκωναν χρόνο με το χρόνο μεταξύ της εργατικής και της ανώτερης αγγλόφιλης τάξης. Ο κόμπος είχε φτάσει στο χτένι και η Εθνοφρουρά βρισκόταν ήδη επί ποδός από μέρες πριν λάβει χώρα η εξέγερση κατά την πρεμιέρα του Μάκβεθ. Ιρλανδοί και αμερικανοί εργάτες σχεδίαζαν να διαδηλώσουν κατατροπώνοντας την πρεμιέρα του αγαπημένου της ανώτερης τάξης ηθοποιού, William Macready. Λιθοβόλησαν το θέατρο και προσπάθησαν να το κάψουν, άνθρωποι άρχισαν να πυροβολούν με όπλα και μέχρι το πρωί οι λιθόστρωτοι δρόμοι γέμισαν με αίμα. Το επόμενο βράδυ ένα εξαγριωμένο πλήθος ζητούσε εξηγήσεις από τις αρχές, με επακόλουθο ακόμη περισσότερη βία και απολογισμό που περιλάμβανε το θάνατο ενός νεαρού αγοριού.

Tο θέατρο Astor Palace είχε χτιστεί κατά κύριο λόγο για να έχουν οι καλοπαπουτσωμένοι κάπου να πηγαίνουν, πέρα από τη σκηνή Bowery, που ήταν το παραδοσιακό θέατρο της πόλης και μάζευε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Ο ανερχόμενος ηθοποιός με καταβολές από την εργατική τάξη, Edwin Forrest, κανόνισε να κάνει πρεμιέρα την ίδια βραδιά με τον Macready για να δώσει ένα χαστούκι στον αναδυόμενο ελιτισμό. Παρότι οι εξεγέρσεις που ξέσπασαν είχαν ως σημείο αναφοράς τις παραστάσεις του Μάκβεθ, το έργο καθεαυτό δεν σχετιζόταν με αυτές. Οι εξεγέρσεις σιγόβραζαν ήδη, θα εκδηλώνονταν με ή χωρίς τον Μάκβεθ.

Τι συμβαίνει τελικά; Αρκετοί προσπάθησαν να δώσουν λογικές εξηγήσεις για όσα γεγονότα κατά καιρούς συνδέονται με την κατάρα. Μια επικρατούσα άποψη υπογραμμίζει τον ισχνό φωτισμό και τις σκηνές μαχών με όπλα κατά τη διάρκεια της παράστασης. Τα όπλα αυτά παραμένουν επικίνδυνα, έστω και αν είναι λιγότερο αιχμηρά, ενώ στατιστικά είναι πιο πιθανό να σημειωθούν τραυματισμοί σε έργα με μάχες και όπλα παρά σε έργα χωρίς αυτά. Στατιστικά είναι επίσης πιθανότερο να έχουμε περισσότερες πτώσεις και άλλα ατυχήματα επί σκηνής όταν ο φωτισμός είναι χαμηλός. Όμως, και σε έργα καλοφωτισμένα, τα μάτια δυσκολεύονται από την ένταση των φώτων που πέφτουν στη σκηνή.

Ας σταματήσουμε εδώ μια στιγμή για να αναλογιστούμε έναν θεμελιώδη κανόνα: πριν από την εξήγηση ενός περίεργου γεγονότος, πρέπει πρώτα να ξεκαθαριστεί εάν το περίεργο γεγονός πράγματι συνέβη. Στην περίπτωσή μας, δεν χρειάζεται να καταπιαστούμε με το εάν η κατάρα ισχύει και τα σχετικά, εκτός και εάν όντως υπάρχει μια ιστορία με μυστηριώδη περιστατικά που συνδέονται με την παράσταση «Μάκβεθ» και αποκλίνει από όσα πράγματα μπορούν να συμβαίνουν συνήθως στις θεατρικές παραστάσεις.

Πολλοί ασχολήθηκαν με το θέμα, αλλά δεν υπάρχει πραγματική έρευνα γύρω από την απόδειξη της ύπαρξης της κατάρας. Οι επίδοξοι ερευνητές θα πρέπει αρχικά να αποκλείσουν συμβάντα όπως φυσικές καταστροφές που δεν συνδέονται λογικά με την εκάστοτε παράσταση, ή ατυχήματα σε ανθρώπους της παράστασης που σημειώνονται εβδομάδες ολόκληρες μετά από αυτήν. Αν περιλαμβάνονταν τα τελευταία, θα έπρεπε να ληφθούν υπόψη και άλλα πιθανά έργα στα οποία το θύμα μπορεί να μετείχε, καθώς με την ίδια λογική το ατύχημα θα μπορούσε να οφείλεται σε άλλο έργο. Τα θέατρα μπορεί να τηρούν αρχεία με ατυχήματα που γίνονται στις εγκαταστάσεις τους, και οι σχετικές ημερομηνίες μπορούν να ελεγχθούν με όποια παράσταση ανέβαζαν. Ο αριθμός των ηθοποιών και συντελεστών μιας παράστασης μάλλον συνδέεται με τις πιθανότητες ενός ατυχήματος σε οποιοδήποτε έργο, όπως το ίδιο ισχύει και όταν χρησιμοποιείται επικίνδυνος εξοπλισμός.

Ακόμη και ο μεγάλος αριθμός καταστροφών που συνδέονται με τις παραστάσεις του Μάκβεθ, δεν αποτελεί έκπληξη, καθώς είναι ένα από τα δημοφιλέστερα έργα παγκοσμίως και παίζεται αδιάκοπα για περισσότερα από τετρακόσια χρόνια. Και αφού δεν έχει γίνει καμία εμπεριστατωμένη ποσοτική ανάλυση, δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά κατά πόσο ο Μάκβεθ είναι λιγότερο ή περισσότερο επικίνδυνος όταν ανεβαίνει στη σκηνή από οποιοδήποτε άλλο έργο. Οι εκτενέστερες λίστες που έχω δει περιλαμβάνουν είκοσι ή τριάντα περιστατικά. Αν σκεφτούμε ότι υπήρξαν δεκάδες χιλιάδες ακόμη άγνωστες παραστάσεις του Μάκβεθ, η κατάρα (εάν υπάρχει) φαίνεται ανίσχυρη. Πιο πιθανό είναι ένας ηθοποιός να τρακάρει με το αυτοκίνητο πηγαίνοντας στο θέατρο παρά να χτυπηθεί από την κατάρα του Μάκβεθ.

Καταληκτικά, εφόσον δεν μπορούμε να στηρίξουμε την ύπαρξη της κατάρας, δεν έχουμε ακόμη ένα επιβεβαιωμένο φαινόμενο προς εξήγηση. Ας σημειωθεί ακόμη, ότι ο μύθος της κατάρας ξεκίνησε σχεδόν αμέσως όταν ο Σαίξπηρ ανέβασε το έργο. Προφανώς και ο Σαίξπηρ δεν ήταν αφελής και ήξερε ότι κανένα είδος δημοσιότητας δεν είναι κακό. Πώς θα πήγαιναν οι πωλήσεις εισιτηρίων αν φημολογούταν ότι κάποιος εκ των ηθοποιών διακινδύνευε να σκοτωθεί κατά τη διάρκεια της παράστασης; Μια μικρή κατάρα ποτέ δεν έβλαψε κανέναν (εντάξει, ίσως κάτι λίγους).

Η κατάρα του Μάκβεθ, λοιπόν: αλήθεια ή φαντασιοπληξία; Θα παραμείνω πιστός στο ότι δεν συμβαίνει τίποτα το ξεχωριστό με αυτό το έργο, περιμένοντας στο μεταξύ να βγει καμιά καλή σχετική έρευνα. Αναρτήσεις και ανέκδοτα στο διαδίκτυο δεν αρκούν για να επικυρώσουν μια υπερφυσική δύναμη.

Brian Dunning

Πηγή/©: skeptoid

Ελεύθερη απόδοση για το 1-2: Κ. Θεοδώρου