Δεν ξέρεις τι να πιστέψεις ή να μην πιστέψεις πια στην ειδησεογραφία της ημέρας. Στο ατέρμονο κυνήγι της αναγνωσιμότητας, η φιλοσοφία της πρωταπριλιάς έχει επεκταθεί σε όλους τους μήνες του χρόνου. Η επίκληση στις πηγές έχει ξεχαστεί. Οι αναγνώστες δεν είναι άμοιροι των ευθυνών τους: ο πόθος να επιβεβαιώσουν με κάθε τρόπο τα δίκαια της αλήθειας τους μέσα σε έναν τόσο συμπλεγματικό αιώνα είναι η αιτία που συχνά η υπαρκτή πραγματικότητα (αν μπορεί να υπάρξει κάτι τέτοιο) ταυτίζεται με την επιθυμητή πραγματικότητα (αν μπορεί να βιωθεί κάτι τέτοιο). Και δεν είναι μόνο η πρακτική των hoax που πρέπει να προβληματίζει, τα οποία γεννούν εκ του μηδενός την ψεύτικη είδηση. Πιο ύπουλες είναι οι ειδήσεις που εκμεταλλεύονται μιαν αλήθεια στο αφήγημά τους έτσι ώστε να διοχετεύσουν με λανθάνοντα τρόπο το ψεύδος τους.

Από τους New York Times μέχρι την τοπική εφημερίδα της Στυλίδας ό,τι γράφεται επιθυμεί να ασκήσει επιρροή στον αναγνώστη. Ο ίδιος ο κοινοβουλευτικός διάλογος στην Ελλάδα γίνεται σε επίπεδο διαψεύσεων και αποποίησης κι όχι προθέσεων και πρακτικών, και πόσο μου μοιάζει ο πολίτης εγκλωβισμένος μέσα σε ένα κινηματογραφικό δωμάτιο: στον αριστερό τοίχο υπάρχει η είδηση με κόκκινη μπογιά που σε ρουφάει μέσα. Στον δεξιό τοίχο η ίδια είδηση έχει τώρα μπλε μπογιά και ρουφάει τους υπόλοιπους. Οι δύο τοίχοι πλησιάζονται σε απόσταση αναπνοής και όποιος δεν επιλέγει, έστω και την ύστατη στιγμή (βλέπε την επικείμενη πόλωση) κάποιο από τα δύο αφηγήματα, κονιορτοποιείται προς όφελος της δημοκρατίας και του ποντικοφαγωμένου κοινωνικού συμβολαίου. Φαίνεται πως η προπαγάνδα είναι δομικό στοιχείο για την διατήρηση ενός κοινωνικού ιστού που άρχεται από την αξία της κερδοφορίας αλλά και του θεάματος. Άραγε το κείμενο αυτό εμπίπτει στο πεδίο που κατηγορεί;

Βέβαια το φαινόμενο της παραπλάνησης δεν είναι κανούργιο. Η ψηφιακή εποχή το ενδυνάμωσε, ή απλώς το έκανε πιο ορατό, οπότε και δημιούργησε μια φρασεολογία. Όμως και χωρίς την ύπαρξη της φρασεολογίας του 21ου αιώνα, τα ανυπότακτα πνεύματα κάθε εποχής μπορούσαν να κρατήσουν τις αποστάσεις τους από την κοινή γνώμη και να διακρίνουν με ψυχραιμία το συστατικό στοιχείο της εξουσίας: το ψέμα.

Γράφει λοιπόν ο Καβάφης πριν από 100 περίπου χρόνια:
.

Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια

Aπ’ την μικρή του, στα περίχωρα πλησίον, κώμη,
και σκονισμένος από το ταξείδι ακόμη

έφθασεν ο πραγματευτής. Και «Λίβανον!» και «Κόμμι!»
«Άριστον Έλαιον!» «Άρωμα για την κόμη!»

στους δρόμους διαλαλεί. Aλλ’ η μεγάλη οχλοβοή,
κ’ η μουσικές, κ’ η παρελάσεις πού αφίνουν ν’ ακουσθεί.

Το πλήθος τον σκουντά, τον σέρνει, τον βροντά.
Κι όταν πια τέλεια σαστισμένος, «Τι είναι η τρέλλα αυτή;» ρωτά,

ένας του ρίχνει κι αυτουνού την γιγαντιαία ψευτιά
του παλατιού — που στην Ελλάδα ο Aντώνιος νικά.

.
Όπως βλέπουμε, ένας πλανόδιος πωλητής φτάνει στην Αλεξάνδρεια να πουλήσει την πραμάτεια του. Μα δεν τα καταφέρνει γιατί πριν λίγο είχε καταφτάσει η Κλεοπάτρα κι ο Αντώνιος διαδίδοντας πως τάχα είχαν νικήσει τον Οκτάβιο στη ναυμαχία στο Άκταιο. Ένα κλίμα παροξυστικής ευφορίας επικρατεί στο λαό από την διασπορά του «γιγαντιαίου ψέματος», των fake news της ρωμαϊκής εποχής. Ποιος ενδιαφέρεται για αγορές μέσα σε αυτό το εορταστικό κλίμα;

Αξίζει να σταθούμε λίγο. Ο Καβάφης εδώ επιλέγει έναν πλανόδιο για πρωταγωνιστή του διότι θέλει μέσω της κινητικής υπόστασής του να συμβολίσει την διασπορά της είδησης. Η πραμάτεια του, όχι τυχαία, αποτελείται από αιθέρια έλαια, αρώματα και είδη καλλωπισμού που αδυνατεί να τα πουλήσει. Ο ερχομός του συμπίπτει με μια έκτακτη συνθήκη εθνικής αργίας. Γιατί όμως δεν μπορεί να πουλήσει τα εμπορεύματά του; Μήπως γιατί ο φαντασιακός παροξυσμός της λαϊκής πανήγυρης ξεκινάει από μια παραπλάνηση; Μήπως οι πολίτες εκείνη τη στιγμή, ως μια αυτάρεσκη μάζα, ζουν υπό το καθεστώς μιας εσωτερικής πλάνης, οπότε και τα εξωτερικά ψιμύθια τούς είναι περιττά; Τι κι αν είναι ιδρωμένοι από την έξαρση; Το ψέμα της Κλεοπάτρας έχει ψεκάσει τις καρδιές τους με το παραισθησιογόνο άρωμα του νικηφόρου πατριωτισμού.

Και επιπλέον: ποια είναι η λειτουργία των εμπορευμάτων του; «Λίβανον!», «Κόμμι!». Όλα τους στοιχεία που οδηγούν στην πρόκληση μιας ευερέθιστης σεξουαλικής ατμόσφαιρας και ενός σωματικού αισθητισμού. Αγαθά που τείνουν στην ενδυνάμωση ενός φιλήδονου κλίματος. Αν ποντάρουμε στον συμβολισμό αυτό, δεν μπορούμε παρά να καταλήξουμε πως οι εξουσιαζόμενοι ταυτίζονται με μια κατάσταση πολιτισμικής ανηδονίας. Και πως η εξουσία είναι εκδοχή μιας ανέραστης προϊστορίας του ανθρώπινου είδους. Η ακραία ομοιοκαταληξία που χρησιμοποιεί ο αλεξανδρινός, προς τόνωση της προσωπικής ειρωνείας του, στέκει μάρτυρας αψευδής πως το καταληκτικό συμπέρασμα είναι το εξής: κάθε εξουσία εμπορεύεται το ψέμα για να συντηρεί την ύπαρξή της.

Πρόκειται για μια ιστορία διαχρονική. Επιπλέον, τα fake news αφορούν όλα τα ιδεολογικά στρατόπεδα. Γιατί, ενώ φαινομενικά σου δίνουν την εντύπωση πως όσο πιο δεξιά κινείται το κοινό τόσο πιο επιρρεπές είναι στην κατανάλωση αλλά και παραγωγή «γιγαντιαίων ψευτιών», πάραυτα το γεγονός δεν είναι απόλυτα αληθές.

Για παράδειγμα, πριν λίγες μέρες έγινε viral η υπεύθυνη δήλωση μιας αθηναϊκής ενορίας -συγκυριακά δεν το κοινοποίησε και ο γράφων- η οποία απαγόρευε να γίνεις νονός σε περίπτωση που, μεταξύ άλλων, έχεις δηλώσει ομοφυλόφιλος. Η εικόνα αναπαράχθηκε ακαριαία και ταχύτατα από ένα αριστερό, πιο ελευθεριακό κοινό, που διαπνέεται από μια θρησκευτική απέχθεια. Ωστόσο, η είδηση αποδείχτηκε ψεύτικη μετά από επίσκεψη στην συγκεκριμένη εκκλησία και μάλιστα οι ιερείς σαστισμένοι χαρακτήρισαν τους όρους που αναγράφονταν αντιχριστανικούς.

Δεν είναι εύκολο να ξεφύγεις από τα fake news. Κι ίσως το πρόβλημα ξεκινάει από την κουλτούρα της ομογενοποίησης. Διότι το πρόβλημα δεν είναι το μορφωτικό επίπεδο της ιδεολογίας αλλά η ίδια της η ύπαρξη και έκφραση ως ένα κλειστό και περιορισμένο σύστημα αντίληψης και συμπεριφοράς. Δεν γίνεται αλλιώς. Κάθε ομαδοποίηση πασχίζει να επιβεβαιώσει με κάθε τρόπο τα χαρακτηριστικά που την διατηρεί σε συνοχή. Το ίδιο το πολίτευμα πρεσβεύει και επιβραβεύει αυτή τη λειτουργία της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Τι άλλο συμβαίνει σε κάθε εκλογική διαδικασία, εδώ που τα λέμε, αν όχι μία σύγκρουση και εναλλαγή οργανωμένων συμφερόντων όλων των τύπων και όλων των επιπέδων της κοινωνίας;

Ας δούμε τριγύρω μας: στάδια γεμίζουν με ζητωκραυγαστές, πλατείες υποδέχονται συναθροιστές, τσούρμο οι υποψήφιοι δημοτικοί σύμβουλοι να φωτογραφίζονται, και όλοι να ευαγγελίζονται την νίκη του Αντώνιου στην Ελλάδα…

 



ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΝΕΑ ΚΑΒΑΦΟΤΟΠΙΑ

To Ρομαντικό Πανεπιστήμιο Αθηνών σας καλεί σε συμμετοχή στην ίδρυση «Κύκλου Καβαφικών Μελετών» με στόχο την επαναπρόσληψη της ριζοσπαστικότητας του καβαφικού μηνύματος.

ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΕΔΩ

 

 

 

 

ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΗ
Ο Σαμσών Ρακάς γεννήθηκε το 1981 και ζει στην περιπλανώμενη Αθήνα (http://academia-romantica.edu.gr/). Ο «Ούτις» (εκδ. Υποκείμενο) είναι ο προσωπικός του Θεός.