Το τελευταίο έργο ενός/μίας ζωγράφου συνήθως γίνεται μέρος του μύθου του. Πολλές φορές είναι δύσκολο να οριστεί «ποιο είναι το κύκνειο άσμα» του/της για ποικίλους λόγους. Φερειπείν στο εργαστήρι όπου δούλευε μπορεί να βρεθούν διάφορα πρόσφατα έργα χωρίς ακριβή χρονολόγηση: ποιο άραγε είναι το «τελευταίο-τελευταίο» του εξ αυτών;
Στην περίπτωση του Franz Marc ένα από τα στερνοπαίδια του αποτέλεσε ο ζωγραφικός πίνακας Η Μοίρα των Ζώων. Το δάσος φλέγεται και τα ζώα βρίσκονται σε κατάσταση σοκ. Η τύχη του πίνακα είναι ιδιαίτερη όπως θα δούμε παρακάτω, αφού προηγηθούν μερικές αράδες σύντομης γνωριμίας.
Ο ζωγράφος και χαράκτης Franz Marc (1880-1916) υπήρξε ιδρυτικό μέλος της ομάδας καλλιτεχνών «Γαλάζιος Καβαλάρης» (Der Blaue Reiter) η οποία δραστηριοποιήθηκε από το 1911 έως το 1914 και συνδέθηκε με τον Γερμανικό Εξπρεσιονισμό. Γεννημένος στο Μόναχο, όπου θα κάλπαζε και ο «Καβαλάρης», o Franz Marc αρχικά ήθελε να σπουδάσει θεολογία αλλά τον κέρδισαν οι τέχνες. Ανάμεσα στα ταξίδια του ήρθε και στην Ελλάδα, μαζί με τον αδελφό του Paul που καταπιανόταν με τη βυζαντινή ιστορία, κι έτσι επισκέφθηκαν τη Θεσσαλονίκη, το Άγιο Όρος και άλλα μέρη.
Τη δεκαετία του 1930 οι ναζί καταδίκασαν τη μοντέρνα τέχνη και την πρωτοπορία ως «εκφυλιστική» και έτσι πολλά έργα καλλιτεχνών εξαφανίστηκαν από τα γερμανικά μουσεία. Κάποια καταστράφηκαν και άλλα εξακολουθούν να «ανακαλύπτονται» σε συλλογές ιδιωτών όπου επέζησαν εν κρυπτώ δια της αγοράς σε τιμές ευκαιρίας. Για παράδειγμα, το 2012 βρέθηκαν στο διαμέρισμα του συλλέκτη Cornelius Gurlitt στο Μόναχο περισσότεροι από χίλιοι πίνακες, ανάμεσα στους οποίους και το «’Αλογα στην Ύπαιθρο» του Franz Marc που εκτιμάται ότι πρέπει να ζωγραφίστηκε γύρω στο 1911. Εν ολίγοις, το καθεστώς του εθνικοσοσιαλισμού «εκκαθάρισε» ακόμη και έργα καλλιτεχνών όπως ο Franz Marc που έπεσε στα 36 του χρόνια στη μάχη για τη μαμά-πατρίδα Γερμανία στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο Marc φαίνεται πως ανέπτυξε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον απεικονίζοντας ζώα σε πολλά έργα του, κάτι που μπορεί να ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους, όπως η ανάγκη μιας ελευθέρωσης και επανασύνδεσης του ανθρώπου με τη φύση ως κριτική στο αστικό βίωμα, ο πόνος της ίδιας της φύσης, ένα είδος ανθρωπομορφισμού ή μια μορφή πανθεϊσμού.
Η Μοίρα των Ζώων αποτέλεσε έργο της τελευταίας του περιόδου και το ολοκλήρωσε λίγο πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Περισσότερα διαβάζουμε ακολούθως σε ένα απόσπασμα από το βιβλίο THE END, Artists’ Late and Last Works (Reaktion Books, 2019) του Carel Blotkamp:
Ο πίνακας The Fate of Animals (Η Μοίρα των Ζώων) του Γερμανού καλλιτέχνη Franz Marc, που ξεκίνησε να τον ζωγραφίζει το 1913, ένα χρόνο πριν παραμερίσει τη σταδιοδρομία στις τέχνες για να καταταχθεί εθελοντικά στο στρατό με το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, θεωρείται ένα από τα παραδείγματα τελευταίων αριστουργηματικών έργων ενός ζωγράφου. Ο Marc δεν θα ζωγράφιζε ποτέ ξανά, σκοτώθηκε στο πεδίο της μάχης στις 4 Μαρτίου 1916.
Παρότι μπορεί κάποιος να αναγνωρίσει στη ζωγραφική επιφάνεια ζώα, φυτά και δέντρα, η εσχατολογική εικόνα ενός δάσους που καίγεται αποτελεί ένα σημείο στροφής προς την αφαίρεση στο έργο του Marc, που υπογραμμίζεται επίσης από τις μεγάλες διαστάσεις του πίνακα 196 Χ 266 εκατοστά. Ο πρώτος τίτλος του ήταν The Trees Show their Growth Rings, the Animals their Veins, και στην πίσω πλευρά, ο Marc πρόσθεσε μια ακόμη φράση: «Und alles Sein ist flammend Leid» (Και όλη η ύπαρξη φλέγεται δεινά), τσιτάτο από ένα βουδιστικό κείμενο. Όταν παρέλαβε το 1915 μια καρτ-ποστάλ με την εικόνα του εν λόγω πίνακά του, έγραψε στη γυναίκα του ότι τον κυρίευσε η ιδέα πως πρέπει να ζωγράφισε μια προειδοποίηση για τον επερχόμενο πόλεμο.
Λίγο μετά το θάνατο του Marc, διοργανώθηκε μια έκθεση στη μνήμη του στη γκαλερί Sturm στο Βερολίνο όπου εκτέθηκε και Η Μοίρα των Ζώων. Μια φωτιά στην αποθήκη της γκαλερί προκάλεσε σοβαρά πλήγματα στο έργο. Ο Paul Klee τρέφοντας εκτίμηση για τον Marc με τον οποίο ήταν συνοδοιπόροι στην ομάδα «Γαλάζιος Καβαλάρης», ανέλαβε το 1919 να αποκαταστήσει τον πίνακα, με τη βοήθεια παλαιών προκαταρκτικών σχεδίων που βρήκε και φωτογραφιών, αφήνοντας ορατό στον θεατή το αυθεντικό μέρος του έργου με τα πιο ανοιχτά και ζωντανά χρώματα στο αριστερό μέρος, διατηρώντας τα άκρα που κάηκαν και επανασυνθέτοντας το δεξί μέρος με πιο σκοτεινούς τόνους. Ο νέος πιο ταιριαστός τίτλος The Fate of Animals (Η Μοίρα των Ζώων) αποδίδεται στον Klee.
Ο πίνακας αγοράστηκε από το μουσείο της Χάλλε (στην Κεντρική Γερμανία) το 1930, αλλά λίγα χρόνια αργότερα έπεσε θύμα της πολιτικής των ναζί ενάντια στην «εκφυλισμένη» τέχνη. Το 1939 πουλήθηκε στο Kunstmuseum της Βασιλείας στην Ελβετία, βρίσκοντας εκεί συμβολικά ένα καταφύγιο, στην πατρίδα του Klee.
.
Αντί επιλόγου μπορούμε να αναλογιστούμε ότι η ενόραση του Franz Marc αγγίζει το παρόν μας περισσότερο από ποτέ: μόνο στην Αυστραλία οι καταστροφικές πυρκαγιές των περασμένων μηνών στοίχησαν τη ζωή δισεκατομμυρίων φυτών και ζώων.
