Ένα εθνικό παράδειγμα
Αν σου ζητούσα ξαφνικά να φανταστείς τον χειρότερο εχθρό της κοινότητάς σου, πώς θα τον φανταζόσουν; Μήπως ως οργισμένο μέλος της γειτονικής κοινότητας; Ίσως του διπλανού χωριού, της διπλανής χώρας ή της διπλανής ηπείρου; Μπας κι έχει άλλη θρησκεία, άλλα έθιμα ή άλλες αξίες; Φοράει περίεργα ρούχα και μιλάει σαν βάρβαρος;
Ή μήπως, περιέργως πώς, τον φαντάστηκες ως μέλος της δικής σου κοινότητας; Κάποιος που σου μοιάζει σε πολλά αλλά δεν μοιράζεστε την ιδιαίτερη αξία της;
Αρκετά με τα ερωτηματικά. Αυτή η στήλη, σύμφωνα με τον υπότιτλο που φοράει, απαντάει εδώ και τώρα με ό,τι ξέρει. Οπότε πάμε σε καταφάσεις.
Είναι ο προδότης. Το χειρότερο είδος ανθρώπου για μια κοινότητα δεν είναι άλλο από το μέλος που υπονομεύει την επιβίωσή της. Και αυτό το κάνει εκ των έσω.
Από αυτή την παραδοχή και μόνο, η ύπαρξη ενός μνημείου που θυμίζει στην κοινότητα μια πράξη προδοσίας αποτελεί, το δίχως άλλο, μια παραδοξότητα.
Προφανώς και δεν σου μιλάω για κάποιο μνημείο φτιαγμένο από την ίδια την κοινότητα για να αναπαράγει στη συλλογική της μνήμη τον ψόγο της πράξης. Μιλάω για ένα μνημείο που τιμά τον προδότη αναγνωρίζοντας την προσφορά του στον καθ’ υμάς1 εχθρό ενόσω μνημονεύει στην κοινότητα την ίδια την προδοσία.
Η «Τζιούμπα του Σωρού» αποτελεί ένα καλά κρυμμένο τέτοιο μνημείο προδοσίας και έχει την ιδιαιτερότητα να είναι φτιαγμένο από τον εχθρό.
Το ιστορικό πλαίσιο: Λίγο μετά το φιάσκο των Θερμοπυλών, όπου η αμυντική στρατηγική της ελληνικής συμμαχίας πήγε κυριολεκτικά για έναν απογευματινό περίπατο με τον Εφιάλτη2, ο περσικός στόλος έψαχνε τρόπο να αποφύγει τα πιθανά ναυάγια καθώς προωθούταν προς τον νότιο Ευβοϊκό κόλπο. Τα στενά του Ευρίπου αποτελούν -ακόμα και σήμερα- επικίνδυνη περιοχή σε σχέση με τις ανοιχτές θάλασσες του Αρχιπελάγους3.
Έτσι, ο Σαλγανέας, βασιλιάς της ομώνυμης πόλης, έγινε ο οδηγός του Πέρση ναυάρχου Μεγαβάτη. Πλησιάζοντας όμως στη σημερινή Δροσιά Χαλκίδας, ο αρχιναύαρχος νόμισε ότι ο Σαλγανέας του είχε στήσει παγίδα οδηγώντας τον στόλο στα βράχια. Κι έτσι τον σκότωσε. Όταν όμως ύστερα καβάτζαρε το ακρωτήρι της Δροσιάς και διέκρινε το στενό πέρασμα ανάμεσα στο νησί της Εύβοιας και την ηπειρωτική Ελλάδα κατάλαβε το λάθος του και διέταξε την τιμητική ταφή του με τύμβο4.
Αυτός είναι ο «Τύμβος του Σαλγανέα» ή στην τοπική γλώσσα η «Τζιούμπα του Σωρού5».
[Ο λόφος του προδότη είναι ο τύμβος των αρχαιολόγων. Δηλαδή, αν το πούμε απλά, ένας λόφος με κόκκαλα. Γιατί αυτή είναι η μόνη διαφορά μεταξύ ενός λόφου κι ενός τύμβου αν δεν υπάρχει κανείς να τον παρατηρεί.]
Γνωρίζοντας ότι πρόκειται για έναν τύμβο έτσι γενικά, το μυαλό σου δεν μπορεί παρά να τρέξει στους δικούς σου ηρωικούς προγόνους. Όμως τώρα που μαθεύτηκε ότι ο τύμβος αποτελεί τιμή για έναν προδότη, τι αλλάζει στον τρόπο που τον σκέφτεσαι άραγε;
Ντρέπεσαι λίγο; Πες! Μα πού να ήξερες σε ποιον αναφέρεται το μνημείο και ποιον ή ποιους νεκρούς τιμά; Τώρα που ξέρεις πώς νιώθεις ακριβώς; Περίεργο δεν είναι; Μήπως αυτή η αμηχανία σου είναι που κρύβει την ταυτότητά του;
Πρόκειται για ένα ανθελληνικό μνημείο, λέει ένας.
Μιλάμε για ένα μνημείο που δεν κρύβει τη σκοτεινή όψη της «ελληνικότητας», πετάγεται ένας άλλος.
Υπάρχει ως ανθελληνικό μνημείο που θυμίζει τον άσβεστο ψόγο της προδοσίας, θα αντικρούσει ένας τρίτος.
Όπως και νά ‘χει, υπάρχουν ορισμένες συνέπειες από την ύπαρξή του. Άλλες ήδη πριν ακόμα γνωρίσεις την ιστορία του, άλλες αφού τη γνωρίσεις και άλλες αφού στοχαστείς επάνω στα ιστορικά τεκμήρια με νηφαλιότητα. Εδώ την πάτησα εγώ.
«Αυτός είναι ένας λόφος.»
Στην περίπτωση της καθαρής άγνοιας το πρόβλημα της μνήμης και της διαχείρισής της μηδενίζεται.
«Αυτός είναι ένας τύμβος πατριωτών.»
Υπερηφάνεια για την αυτοθυσία που προϋποθέτει η ελευθερία. Ένας ακόμα κρίκος στη φαντασιακή άλυσο της εθνικής ομοιογένειας και ιστορικής συνέχειας.
«Αυτός είναι ένας τύμβος προδότη.»
Οι νεκροί οφείλουν να τιμούνται ως τέτοιοι. Ανεξάρτητα ποιοι υπήρξαν και τι έπραξαν. Το να θυμίζεις σε ένα έθνος ότι έχει κι αυτό τους προδότες του μάλλον δεν το κάνει να νιώθει και πολύ άνετα. Ιδίως μάλιστα όταν η αναγνώριση προέρχεται από τον ευνοημένο εχθρό.
Έχουμε ανάγκη τον εχθρό μας;
Διαβάζοντας για τον τύμβο έψαξα στα κείμενα που μαρτυρούσαν την ιστορία του. Δεν θα με ενοχλούσε καθόλου να έρθω αντιμέτωπος με έναν τύμβο προδότη. Ίσα ίσα θα μου έδινε επιχειρήματα ενάντια στην αφήγηση της νεοελληνικής ιδιαιτερότητας με την οποία διατηρώ χρόνιους καβγάδες. Ακόμα περισσότερο θα μου επέτρεπε να απαντήσω στο ερώτημα με μια βεβαιότητα, τελοσπάντων.
Αν ήθελα όμως να είμαι ειλικρινής έπρεπε να παραδεχτώ ότι από τα κείμενα δεν προκύπτει η συνθήκη κάτω από την οποία ο Σαλγανέας ανέβηκε στο πλοίο του Μεγαβάτη. Θα μπορούσε να είχε ανέβει με το ζόρι – ώστε να εξασφαλίσει στον εχθρό ασφαλή θαλάσσια διαδρομή – ή και εκούσια – συντασσόμενος με τον εχθρό ως γνήσιος προδότης. Δεν ξέρουμε. Τα κείμενα δεν το αναφέρουν.
Όσο, λοιπόν, κι αν ήθελα να προσεγγίσω το μνημείο ανθελληνικά, αυτό αντιστεκόταν. Σκεφτόμουν τι ρομαντικό που θα ήταν να το νοηματοδούσα ως μια ειλικρινή αναπαράσταση του εθνικού μας ειδώλου. Όχι μόνο καθώς κομπάζει μακιγιαρισμένο στις σχολικές εορτές για να γλεντήσει την εθνεγερσία, τα Όχι του ή τους βαρβάρους. Αλλά κι όταν αντανακλά τη σκοτεινή πλευρά μας, την εφιαλτική μας ψυχοσύνθεση, το χατζηαβατικό μας ήθος.
Ο Σαλγανέας όμως στα ριζά του τύμβου αντιστεκόταν. Δεν μπορούσα να πω με βεβαιότητα αν ήταν προδότης ή όχι. Όσο εγώ πάσχιζα να δείξω ότι έχω ανάγκη την προδοσία του, τόσο αυτός με εγκαλούσε να υπερασπιστώ την μνήμη του και να μεταθέσω την απάντηση για αργότερα.
(εικαστικό: Caravaggio – το κομμένο κεφάλι του Γολιάθ)
1 Υμάς (αντί για ημάς) επειδή επιλέγω εδώ να τοποθετηθώ εκτός κοινότητας ως παρατηρητής της.
2 Ηρόδοτος, Πολύμνια, 217.1 “[…] κατὰ ταύτην δὴ τὴν ἀτραπὸν καὶ οὕτω ἔχουσαν οἱ Πέρσαι, τὸν Ἀσωπὸν διαβάντες, ἐπορεύοντο πᾶσαν τὴν νύκτα, ἐν δεξιῇ μὲν ἔχοντες ὄρεα τὰ Οἰταίων, ἐν ἀριστερῇ δὲ τὰ Τρηχινίων. ἠώς τε δὴ διέφαινε καὶ οἳ ἐγένοντο ἐπ᾽ ἀκρωτηρίῳ τοῦ ὄρεος […]”
3 Στράβων, Γεωγραφικά, Α 1.17 “[…] πλήρης τε ναυαγίων ἡ Ἑλλὰς ὑπῆρξε κατὰ τὴν Ξέρξου στρατείαν […]”
4 Στράβων, Γεωγραφικά, Θ 2.9 “Πλησίον δ᾽ ἐστὶν ἐφ᾽ ὕψους κείμενον χωρίον Σαλγανεύς, ἐπώνυμον τοῦ ταφέντος ἐπ᾽ αὐτῶι Σαλγανέως ἀνδρὸς Βοιωτίου, καθηγησαμένου τοῖς Πέρσαις εἰσπλέουσιν εἰς τὸν διάπλουν τοῦτον ἐκ τοῦ Μαλιακοῦ κόλπου, ὅν φασιν ἀναιρεθῆναι πρὶν ἢ τῶι Εὐρίπωι συνάπτειν ὑπὸ τοῦ ναυάρχου Μεγαβάτου νομισθέντα κακοῦργον, ὡς ἐξ ἀπάτης ἐμβαλόντα τὸν στόλον εἰς τυφλὸν τῆς θαλάττης στενωπόν· αἰσθόμενον δὲ τὸν βάρβαρον τὴν περὶ αὐτὸν ἀπάτην μεταγνῶναί τε καὶ ταφῆς ἀξιῶσαι τὸν ἀναιτίως ἀποθανόντα.”
5 Γεωγραφικές συντεταγμένες: 38°28’47.0″N 23°30’57.6″E