Ρώμος Φιλύρας: ο θεματοφύλακας της ποιητικής παράκρουσης

Βρισκόμαστε στο κέντρο της Αθήνας και το ημερολόγιο γράφει 21 Ιανουαρίου του 1927, έτους εγκλεισμού του Ρώμου Φιλύρα στο Δρομοκαΐτειο. Η ώρα είναι έξι το απόγευμα και μόλις ξεκίνησε στο θέατρο της Μαρίκας Κοτοπούλη η «προαγγελθείσα φιλολογική απογευματινή υπέρ του ποιητού Ρ. Φιλύρα». Τα δημοσιεύματα δήλωναν ρητά πως στη σημερινή εκδήλωση είναι «καθήκον παντός διανοουμένου να παραστή» και όλοι γνώριζαν πως «προμηνύεται πυκνή συγκέντρωση κόσμου».
,

Προσκύνημα μας έγινεν απόψε το φεγγάρι…
Κύλα τα κύματα, Ρυθμέ, νικώντας τον αγέρα
και σαν αρνιά σαλάγα τα στη νύχτα του Αλωνάρη
Βοσκέ, ώ απόκοσμε βοσκέ, που δεν κρατάς φλογέρα.

Νουμάς, τχ. 156, 1905 (17 ετών)

,
Ομιλητές είναι ο Μιλτιάδης Μαλακάσης, ο Κλέων Παράσχος και ο Παντελής Χορν, οι οποίοι θα μιλήσουν για τη ζωή και το έργο του ποιητή. Λίγο αργότερα θα ακολουθήσει και απαγγελία ποιημάτων του από γνωστούς ηθοποιούς της εποχής μεταξύ των οποίων ο Μήτσος Μυράτ.
,

«Και εγδυνόσουν.
Και εφορούσες εσύ αραχνοΰφαντο νυκτικό
και εγώ απ΄ έξω τα σάβανά μου».

Η ζωή μου εις το Δρομοκαϊτειον

,
Καταφέραμε, ερευνώντας τον τύπο του καιρού, να εντοπίσουμε εκτενή αποσπάσματα από την σημαντική και χτυπητά επίκαιρη ομιλία του συγγραφέα Παντελή Χορν, πατέρα του γνωστού σε εμάς Δημήτρη, τα οποία και παρουσιάζουμε. Όπως θα διαπιστώσετε κι εσείς, στο ομίλημά του όχι μόνο αφήνει να εννοηθεί πως ο ποιητής Φιλύρας βρίσκεται στο ψυχιατρείο, αλλά με έναν τρόπο προσπαθεί να ερμηνεύσει τον εγκλεισμό του ως μια πράξη ποιητικής νομοτέλειας.
,

Γεννιέται στο Κιάτο Κορινθίας το 1888. Οικογενειακώς στον Πειραιά το 1902. Στους Βαλκανικούς χάνει δύο δάχτυλα ποδιών. Αστειευόμενος, στέλνει στην Αθήνα γράμμα πως πέθανε. Τελευταία στιγμή προλαβαίνει τις νεκρολογίες. Το 1924 πάσχει από σύφιλη. Το 1940 κάνει απόπειρα αυτοκτονίας. Ο Βάρναλης τον αποκαλεί «Ρεμπώ της Ελλάδας». Άλλοι τον ονομάζουν πρωτοπόρο του σουρεαλισμού. Κι άλλοι έναν Ιερέα του ρομαντισμού. Πάντως εκείνος δήλωνε αρραβωνιαστικός της πριγκίπισσας Ιολάνδης και ιδρύει το Φεμινιστικό Κόμμα Ελλάδας. Συχνά υπέγραφε ως Ρώμος Φιλύρας, Βιλερδουίνος Δουξ της Φλάνδρας και κόμης του Ξυλοκάστρου, Μαρκήσιος δε Πατατράκ. Αν και οι γονείς του τον ήξεραν ως Ιωάννη Οικονομόπουλο.

,

Υποθέτουμε με αρκετή σιγουριά λοιπόν πως τη στιγμή που λαμβάνει χώρα η εκδήλωση, έχει προηγηθεί η εισαγωγή του στο ψυχιατρείο και είναι αυτή η αιτία της κατεπείγουσας τιμής του από τους φιλότεχνους των Αθηνών, αλλά και η αιτία που η ομιλία του Χορν αποπνέει τέτοια συναισθηματική φόρτιση. Άλλωστε και ο τίτλος του λόγου του έχει τίτλο «Μοίρα Άγει», όπως ακριβώς και ο τίτλος ενός αποκαλυπτικού αυτοβιογραφικού ποιήματος του Φιλύρα, στο οποίο περιγράφει το πώς η χλεύη του «μαστρωπού λαού» τον στέλνει στην άβυσσο.

Ακολουθεί η ομιλία:

«Μοίρα Άγει» του Παντελή Χορν

«Πώς συμβαίνει άραγε αυτή η παρεξήγηση; Ο περισσότερος κόσμος να θεωρή τον Φιλύρα ανισσόροπο κι εμείς να τον θεωρούμε.. να τον θεωρούμε ποιητή. Χρειάζεται να πω τίποτε παραπάνω; Ο ποιητής είναι η άρνησις κάθε ανισσοροπίας γιατί είναι στοιχείο απαραίτητο για την ισορροπία του κόσμου τούτου μαζί με τον ήλιο, τον αέρα και τις ωραίες γυναίκες, που τόσο πολύ θαυμάζει ο Φιλύρας μας.

Στοιχείο της φύσεως και η ποίησις κι ο ποιητής άλλος δημιουργός, άλλος Θεός! Εάν ο Πλάστης έκανε τον κόσμο, εμάς όλους, τη γη, τη θάλασσα, το φεγγάρι και τ’ άστρα, ο ποιητής ευρήκε την ουσία όλων αυτών των ωραίων δημιουργημάτων, ο ποιητής μάς τον απεκάλυψεν…

Ο ποιητής είναι εκείνος που κόβει τον καρπό από το δένδρο της γνώσεως και μας τον δίνει να τον γευθούμε· ο ποιητής είναι εκείνος που μας γνωρίζει τον κόσμο, γι’ αυτό είναι καταραμένος. Είναι ο Οιδίπους που λύνει το αίνιγμα της Σφιγγός, διαλύει τα σκότη και φέρνει την ευτυχία στον κόσμο, γι’ αυτό η Νέμεσις, η οργή των Θεών τον παρακολουθεί. Είναι ο Προμηθεύς που φέρνει το φως στον κόσμο, γι’ αυτό η οργή του Διός ξεσπάει επάνω του. Είναι ο Παν που συναγωνίζεται με τον Απόλλωνα και τον νικάει, γι’ αυτό είναι καταδικασμένος να τρέχει στα δάση και στα λαγκάδια και να τρομάζη με την τρέλλα του τους αγαθούς τσοπάνηδες. Αυτή είναι η μοίρα μας.

Κι εγώ αυτή τη στιγμή που σας μιλάω είμαι λίγο ίσως τρελλός. Μη γελάτε. Δυστυχώς δεν είμαι όσο τρελλός θα ήθελα να είμαι γιατί δεν είμαι και όσο ποιητής θα ήθελα να είμαι… Για παράδειγμα ο Φιλύρας βρίσκεται πάντοτε σε έμπνευση, βρίσκεται πάντα σε έξαρση, πάντα μπορεί να ψιθυρίση στίχους που βγαίνουν σε κάθε στιγμή αυθόρμητα από μέσα του. Μα φαντασθήτε εάν γύριζε έτσι στους δρόμους -σαν ποιητής- χωρίς να κολλήση κάποια άλλη ετικέτα, ας πούμε, Δελλαπατρίδη. Όταν τον ακούγαμε να ψιθυρίζη στίχους θα τον κοροϊδεύαμε ενώ τώρα ίσως τον λυπόμαστε, τον συμπαθούμε και λιγάκι. Ο Φιλύρας δηλαδή κάνει εκείνο που λέει ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε: «αφήνω να φανή η τρέλλα μου για να κρύψη τη σοφία μου». Ένας σοφός, ένας ποιητής στο δρόμο είναι πράγμα γελοίο, μέσα στις ημέρες που ζούμε, που όλος ο κόσμος συζητεί για τη λίρα, ενώ ένας τρελλός είναι ανεκτός, κάποτε μάλιστα και συμπαθητικός.

Και τώρα σας ξομολογιέμαι πως κάποτε εγύριζα στις απόμερες γειτονιές, όχι βέβαια στην Πλατεία του Συντάγματος, και ψιθύριζα στίχους. Μια μέρα τα παιδιά της γειτονιάς με πήραν στο κατόπι και άρχισαν να με γιουχάρουν. Αυτό ίσως ήθελε ν’ αποφύγη ο Φιλύρας, ο πάντοτε ποιητής, αυτός που μέσα σε πέντε λεπτά στο τραπέζι ενός καφενείου γράφει τους καλλίτερους νεοελληνικούς στίχους…»

Το σημείωμα αυτό, που γράφεται εξ αφορμής των 75 χρόνων μετά το θάνατο του Ρώμου Φιλύρα στο Δρομοκαΐτειο, μεσούσης την γερμανικής κατοχής στις 9 Σεπτέμβρη του ’42, υπό κανονικές συνθήκες θα τέλειωνε εδώ, καρφιτσώνοντας μία μικρή ψηφίδα στο πολυπρόσωπο μωσαϊκό της ζωής του. Όμως τα πράγματα περιπλέκονται όταν ο συντάκτης ενός άλλου δημοσιεύματος αποκαλύπτει σε εμάς πως εντέλει ο Φιλύρας παρευρίσκεται ο ίδιος στην εκδήλωση, μαρτυρώντας και μία λανθάνουσα έκπληξη για το γεγονός αυτό. Μάλιστα, μετά από απαίτηση του κοινού ανεβαίνει στη σκηνή και απαγγέλλει «τα εκλεκτότερα των ποιημάτων του». Τι πραγματικά έχει συμβεί;
,

«Το νύχτωσε το σπίτι μας ο αντίλαλος του θρήνου»

ο πρώτος στίχος από «τον θρήνο του σπιτιού»
ΣΚΡΙΠ, 29.4.1926
,

,
Είναι βέβαιο πως ο λόγος του Χορν δεν μπορεί να σταθεί νοηματικά αν ο Φιλύρας δεν ήταν ήδη έγκλειστος. Από την άλλη, στο επίπεδο που βρίσκεται η έρευνα για το έργο του πια, μας επιτρέπει να υποπτευθούμε πως ο ποιητής εισήχθη με τη θέλησή του στο Δρομοκαΐτειο πράττοντας έναν αυτοεγκλεισμό. Άλλωστε το έχει δηλώσει και ο ίδιος πως «ήλθα εδώ στο Δρομοκαΐτειον με όλη τη θέλησίν μου για να γίνω καλά». Παραπονιόταν μάλιστα πως δεν ήταν όσο τρελός θα έπρεπε να είναι.

Καταλήγουμε λοιπόν πως το πιθανότερο είναι η παρουσία του στο θέατρο να οφείλεται σε μία τιμητική άδεια των ιατρών, καθότι δεν έφερε ούτε την επικινδυνότητα με βάση το τυπικό ιατρικό κώδικα της εποχής ούτε είχε εις βάρος του κάποιο ένταλμα αναγκαστικού εγκλεισμού του, το οποίο θα μπορούσε να του απαγορεύσει την έξοδο από το ίδρυμα.

Ίσως λοιπόν την 21 του Γενάρη του έτους 1927 να μη συνέβη απλά μια τιμητική εκδήλωση στον κορίνθιο Ρώμο Φιλύρα, αλλά η ημερομηνία αυτή να αποτελεί και την τελευταία εμφάνιση του ποιητή στην πρωτεύουσα. Γιατί όχι και μια πρωτόγνωρη εκδήλωση αποχαιρετισμού;

Ο διπλανός μου είναι ένας άνθρωπος που ταξιδεύει. Προτού πλαγιάσουμε στο θάλαμο για να κοιμηθούμε, βγάνει από τις τσέπες του ένα σωρό παλιόχαρτα και ατελείωτα κουβάρια σπάγγους, πακετάρει μεθοδικά το κρεβάτι του, τα ρούχα, τα παπούτσια του και μας λέει αντί για καληνύχτα «καλή αντάμωση». Ταξιδεύει, πάει στη Λειψία, στο Παρίσι, στο Βερολίνο, στην Αίγυπτο, Ινδίες, Μαρόκο… Επιτρέπεται ο πρώτος τυχών νοσοκομάκος με ένα σκούντημα να ξυπνάει και να ξαναφέρνει πάλι πίσω στο Δρομοκαΐτειο τον άνθρωπο που του δόθηκε με λίγα παλιόχορτα και κάτι σπάγγους να ταξιδεύει σαν το πουλί, να κάνει κάθε νύχτα κι από ένα θείο ταξίδι; Μια φορά που τον εξύπνησεν απότομα ο νοσοκόμος, του φώναξε απελπισμένα: Άσε με, για το Θεό, χάνω το τρένο!

Είναι σύστημα αυτό, είναι κούρα αυτή, να παίρνουν τη μόνη ευτυχία που απομένει στον τρελό; Τον γιατρεύουμε, μας λένε. Μπράβο! Κι όταν γίνει καλά, θα ξανακάνει ποτέ του ταξίδι με ένα κομμάτι σπάγγο; Ζήτω η τρέλα!

Εγώ ο Ρώμος το φωνάζω.