Η σοσιαλιστική εκδοχή της μοντερνιστικής αρχιτεκτονικής, αυτό που έμεινε να ονομάζεται και ως «brutalism», είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι του ανατολικοευρωπαϊκού τοπίου. Από τις σοβιετικές «χρουτσόφκες» και τη σερβική επαρχία μέχρι την άκρη της ρωσικής ανατολής, αυτή η αρχιτεκτονική είναι παρούσα. Μεγάλοι όγκοι μπετόν, κύβοι, κύκλοι, τόξα και ρόμβοι, όλα τα πιθανά και γνώριμα σχήματα εμφανίζονται στη σοσιαλιστική αρχιτεκτονική. Αυτό όμως που της δίνει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της, δεν είναι τα σχήματα καθ’ αυτά αλλά η σύνθεσή τους. Τα σχήματα αυτά είναι συνδεδεμένα σε κάθε αρχιτεκτονικό σύνολο με έναν τρόπο λες και το κτήριο αποσυντίθεται, λες και το κτήριο υποδηλώνει ότι νέες μορφές σύνθεσης είναι εν τω γίγνεσθαί τους τη στιγμή που το βλέπεις. Ανάποδες πυραμίδες, χαοτικά ύψη, λοξοί κύβοι και κύκλοι κομμένοι στα 3/4 τους, δίσκοι ενσωματωμένοι με ψηλόλιγνους στύλους και ασυνήθιστες προεξοχές. Κάθε σχήμα εδώ συναντιέται με τα άλλα με απροσδόκητους τρόπους.
Στην αρχιτεκτονική σύνθεση οι άνθρωποι πάντα υποστασιοποιούσαν την πιο βαθιά και δημόσια επιθυμητική τους δήλωση. Καθώς τα κτήριά μας δεν έχουν μόνο χρηστικό χαρακτήρα, η αρχιτεκτονική εικονοποιεί αυτό που κάθε κοινωνία πιστεύει πως είναι «ωραίο», αυτό που εντός της εκπροσωπεί το πιο δυναμικό της στοιχείο, τη φυγή της επιθυμίας προς έναν ιστορικά καθορισμένο απόλυτο ορίζοντα. Βέβαια το τι μπορεί να θεωρείται ως το πιο «δυναμικό στοιχείο» δεν είναι κοινός τόπος, αλλά ένα πεδίο πάλης τάξεων, ονείρων και επιθυμιών. Η αρχιτεκτονική συνεπώς υπόκειται στη συγκρουσιακή διάσταση της ιστορίας και είναι φορέας αλλά και πεδίο του ανταγωνισμού για το «επέκεινα» κάθε εποχής. Κάθε αρχιτεκτονική είναι σε κάποιο βαθμό ουτοπική, καθώς η ουτοπική επιθυμία είναι η ίδια η ενέργεια της ιστορίας. Παρόλα αυτά τι γίνεται στον σοσιαλισμό;
Από την άλλη ποτέ κανένα Mall με τα πολύχρωμα λαμπιόνια του και τις στολισμένες βιτρίνες του δεν θα φτάσει τον ξεφτισμένο ουτοπικό χαρακτήρα της σοσιαλιστικής αρχιτεκτονικής, καθώς η ελπίδα του πουλάει, δεν φέρει την υπόσχεση καμιάς πλήρωσης, αντιθέτως είναι μια ελπίδα που ματαιώνεται πριν καν υποστασιοποιηθεί στα πράγματα.
Οι σοσιαλιστικές κοινωνίες υπήρξαν αυτές στις οποίες το -έστω και παραμορφωμένο- ουτοπικό όραμα έφτασε να εγγραφεί στο κράτος ως συλλογικό φορέα της κοινωνίας. Σε αντίθεση με τη δυτική Ευρώπη που το ουτοπικό συλλογικό όραμα αργά αλλά σταθερά αντικαταστάθηκε από την ατομική ή περιχαρακωμένη ουτοπία, η οποία πραγματώνεται μέσα από τους ανταγωνιστικούς μηχανισμούς της καπιταλιστικής αγοράς, η ανατολική Ευρώπη κράτησε ζωντανή την πεποίθηση της συλλογικής πλήρωσης, ότι δηλαδή η ουτοπία εξ ορισμού μπορεί να είναι μόνο καθολική. Η έμφαση αυτή στην καθολικότητα εκπροσωπείται ακριβώς στον αυστηρά δημόσιο χαρακτήρα της σοσιαλιστικής ουτοπικής αρχιτεκτονικής. Ο ύμνος της συλλογικής αρχιτεκτονικής ουτοπίας γεννιέται μέσα από την πεποίθηση του συλλογικού ονείρου της σοσιαλιστικής κοινωνίας ως ενός καλοκουρδισμένου, συλλογικού σώματος που βαδίζει προς την ευτυχία και την εκπλήρωση όλων των τεχνικών, αισθητικών και δημιουργικών δυνατοτήτων του πιθανολογικού του ορίζοντα. Είναι ένα σώμα που όλα τα μπορεί, σε όλα τα πεδία. Οι σοσιαλιστικές κοινωνίες, στα μάτια των οραματιστών τους και των εξουσιών τους, αποτελούσαν την πλήρωση ενός οράματος με δύο πρόσωπα, τα οποία όμως υποτίθεται πως κοιτούν στην ίδια κατεύθυνση: από τη μία η δύναμη, η κυριαρχία, η βιομηχανία, ο καταμερισμός εργασίας, και από την άλλη η απόλυτη ελευθερία. Το σοσιαλιστικό σώμα υποτίθεται δεν έχει εσωτερικούς ανταγωνισμούς, δεν κάνει η καθεμία και ο καθένας το «δικό του». Αντιθέτως όλοι πρέπει να βρουν τον εαυτό τους μέσα σε όλους τους άλλους. Παρά την αδιαμφισβήτητη αποτυχία και προβληματική που είχε αυτή η απόπειρα, αυτή η διάσταση εμπεριείχε μια ποιοτική διαφορά ως υπενθύμιση και υπόσχεση σε σχέση με το πώς αποτυπώθηκε η ουτοπική ενόρμηση στην καπιταλιστική αρχιτεκτονική αισθητική, είτε στην αγοραία είτε στην φασιστική της αισθητική. Γι’ αυτό και ο φασιστικός μοντερνισμός ποτέ δεν κατάφερε να συλλάβει και να προκαλέσει, ακόμα και σε αυτούς που λάτρεψαν αυτές τις τερατώδεις ιδεολογίες, αυτό το συναίσθημα ελπίδας, αλλά τους πρόσφερε μόνο την έξαψη της δύναμης και της βίας. Γιατί ακόμα και τα τέρατα γνωρίζουν ότι έχουν διαβεί ένα κατώφλι που δεν πρέπει να περαστεί. Από την άλλη ποτέ κανένα Mall με τα πολύχρωμα λαμπιόνια του και τις στολισμένες βιτρίνες του δεν θα φτάσει τον ξεφτισμένο ουτοπικό χαρακτήρα της σοσιαλιστικής αρχιτεκτονικής, καθώς η ελπίδα του πουλάει, δεν φέρει την υπόσχεση καμιάς πλήρωσης, αντιθέτως είναι μια ελπίδα που ματαιώνεται πριν καν υποστασιοποιηθεί στα πράγματα. Είναι μια ελπίδα χωρίς πρωτότυπο που περιορίζεται ήδη πριν την έκφρασή της στην ημερομηνία λήξης των αναγραφόμενων προϊόντων. Στην ιστορία των ανθρώπων, που τα μνημεία περιστρέφονται γύρω από νεκρούς ήρωες και παρελθόντα γεγονότα, προσπαθώντας να καθηλώσουν την επιθυμία σε μια αιώνια επιστροφή στο Ίδιο του παρελθόντος, ποτέ άλλοτε κοινωνίες δεν ύμνησαν τόσο πολύ όχι αυτό που πέρασε, αλλά αυτό το νέο που θα έρθει.
Ας απολαύσουμε παρακάτω μερικά από τα καλύτερα παραδείγματα της σερβικής ουτοπικής σοσιαλιστικής αρχιτεκτονικής.
,
· σε συνεργασία με το ourbabadoesntsayfairytales ·
