Στον πίνακά μου “Νυχτερινό καφενείο” προσπάθησα να εξηγήσω
ότι το καφενείο είναι ένας χώρος που μπορείς να καταστραφείς,
να τρελαθείς, ακόμη και να σκοτώσεις. Τέλος, προσπάθησα
να εκφράσω τη δύναμη του σκοταδιού ενός καπηλειού,
φέρνοντας σε αντίθεση το απαλό ροζ με το κόκκινο του αίματος
και το κοκκινομόβ, το γλυκό πράσινο Luis XV
και το βερονέζικο πράσινο, τα πρασινοκίτρινα και τα έντονα πρασινομπλέ,
όλα αυτά μέσα σε μια ατμόσφαιρα καταχθόνιου καμινιού, ωχρού θειαφιού…
Βίνσεντ βαν Γκογκ προς τον αδερφό του Τεό, 23 Ιουλίου 1890
Η ζωγραφική του Βαν Γκογκ δεν επιτίθεται σε κάποιον κομφορμισμό ηθών,
αλλά στον κομφορμισμό των ίδιων των θεσμών. Ακόμη και η φύση,
με τα κλίματά της, τις παλίρροιές της και τις ισημερινές καταιγίδες της,
δεν μπορεί πια να κρατήσει την ίδια έλξη, μετά το πέρασμα του Βαν Γκογκ από τη γη.
Ακόμη πιο έντονα, σε κοινωνικό επίπεδο, οι θεσμοί αποσυντίθενται
και η ιατρική μοιάζει με πτώμα αχρησιμοποίητο και αλλοιωμένο,
που παρουσιάζει τον Βαν Γκογκ σαν τρελό.
Μπρος στη διαύγεια ενός Βαν Γκογκ που δουλεύει,
η ψυχιατρική δεν είναι παρά ένα κλουβί με γορίλες, που από μόνοι τους ήδη,
έχουν έμμονες ιδέες και συμπεριφέρονται σαν καταδιωκόμενοι,
και για ν’ αντισταθμίσουν τα πιο φρικτά άγχη και την ανθρώπινη ασφυξία,
χρησιμοποιούν μια γελοία ορολογία, προϊόν άξιο των ανάπηρων μυαλών τους
Αντονέν Αρτώ, «Βαν Γκογκ, ο αυτόχειρας της κοινωνίας»
(μτφρ.: Δέσποινα Ψάλλη)
Ο Αντονέν Αρτώ, υπήρξε για μεγάλο διάστημα της ζωής του έγκλειστος σε ψυχιατρικές κλινικές και χαρακτηρισμένος παράφρονας. Ίσως γι’ αυτό να κατατρεχόταν από πάντα, από μια ειδική ευαισθησία για τους έγκλειστους αυτής της κοινωνίας, όπως απέδειξε στη διάλεξή του για τον Βαν Γκογκ, στην οποία κατηγορούσε την κοινωνία ως τον ηθικό αυτουργό της αυτοκτονίας του ζωγράφου. Ή, στην προσπάθειά του να χρησιμοποιήσει την τέχνη ως ένα μέσο ψυχοθεραπείας, μέσα από το θέατρο της σκληρότητας.
Κύριοι,
Οι νόμοι, οι συνήθειες, σας παραχωρούν το δικαίωμα να μετράτε το πνεύμα. Αυτήν την κυριαρχική και φρικτή δικαιοδοσία, εξασκείτε με τη συμφωνία σας. Μη μας κάνετε να γελάμε. Η ευπιστία των πολιτισμένων λαών, των ειδικών, των κυβερνώντων, ξαναντύνει την ψυχιατρική με ανεξήγητα, υπερφυσικά φώτα. Το επάγγελμα που εσείς εξασκείτε έχει κριθεί εκ των προτέρων. Δεν σκεφτόμαστε να πραγματευτούμε εδώ την αξία τούτης της επιστήμης, μήτε την αμφίβολη πραγματικότητα των πνευματικών ασθενειών. Αλλά για κάθε εκατό υποτιθέμενες παθογένειες, όπου εξαπολύεται η σύγχυση της ύλης και του πνεύματος, για κάθε εκατό ταξινομήσεις, όπου οι πιο θωλές είναι επίσης οι μόνες χρησιμοποιήσιμες, πόσες ευγενείς προσπάθειες έχουν γίνει για να προσεγγιστεί ο εγκεφαλικός κόσμος, στον οποίο ζουν εκείνοι που εσείς έχετε φυλακίσει; Πόσοι από εσάς, για παράδειγμα, θεωρείτε ότι το όνειρο της πρώιμης άνοιας ή των εικόνων που το παρενοχλούν, είναι κάτι παραπάνω από μια σαλάτα από λέξεις;
Δεν εκπλησσόμαστε παρατηρώντας μέχρι ποιο βαθμό είστε κάτω από ένα καθήκον, για το οποίο προορίζονται μόνο πολλοί λίγοι. Μα εξεγειρόμαστε ενάντια στο παραχωρημένο σε συγκεκριμένους ανθρώπους -ανίκανους ή μη- δικαίωμα, να θεωρούν ολοκληρωμένες τις έρευνές τους στο πεδίο του πνεύματος, με μια ετυμηγορία ισόβιας κάθειρξης.
Και τι κάθειρξης! Είναι γνωστό -ποτέ δεν θα είναι γνωστά αρκετά- πως τα άσυλα, μακριά από το να είναι “άσυλα”, είναι τρομακτικές φυλακές, όπου οι κρατούμενοι παρέχουν δωρεάν και εύκολα εργατικά χέρια και όπου η κτηνωδία είναι κανόνας. Κι εσείς τα ανέχεστε όλα αυτά. Το ίδρυμα των αποξενωμένων, υπό την προστασία της επιστήμης και της δικαιοσύνης, είναι συγκρίσιμο με τους στρατώνες, τις φυλακές, τα μπουντρούμια.
Δεν αναφερόμαστε εδώ στις αυθαίρετες νοσηλείες, για να σας βγάλουμε από τον κόπο μιας εύκολης διάψευσης. Aλλα επιβεβαιώνουμε πως μεγάλο κομμάτι των τροφίμων σας -εξολοκλήρου τρελοί σύμφωνα με τον επίσημο ορισμό- είναι, επίσης, υπό κράτηση αυθαίρετα. Και αρνούμαστε τα εμπόδια που βάζετε στο ελεύθερο ξετύλιγμα ενός παραληρήματος, τόσο νόμιμου και λογικού, όσο οποιαδήποτε άλλη σειρά ιδεών και ανθρώπινων πράξεων. Η καταστολή των αντικοινωνικών αντιδράσεων είναι τόσο χιμαιρική όσο και καταρχήν απαράδεκτη. Όλες οι ατομικές πράξεις είναι αντικοινωνικές. Οι τρελοί είναι κατ’ εξοχήν τα ατομικά θύματα της κοινωνικής δικτατορίας. Και στο όνομα τούτης της ατομικότητας, που είναι κληρονομιά του ανθρώπου, διεκδικούμε την ελευθερία τούτων των θαλαμιτών της ευαισθησίας, μιας και δεν είναι είναι αρμοδιότητα του νόμου η καταδίκη σε εγκλεισμό, όλων εκείνων που σκέφτονται και πράττουν.
Χωρίς να επιμένουμε στον πραγματικά ευφυή χαρακτήρα των εκδηλώσεων ορισμένων τρελών, στο μέτρο της ικανότητάς μας να τις εκτιμούμε, βεβαιώνουμε την απόλυτη νομιμότητα της πρόσληψης της πραγματικότητας από αυτούς, καθώς και όλων των πράξεων που απορρέουν από αυτή.
Ελπίζουμε πως αύριο το πρωί, την ώρα της ιατρικής επίσκεψης, θα το θυμηθείτε αυτό, όταν θα προσπαθείτε να συζητήσετε δίχως λεξικό με τούτους τους ανθρώπους, πάνω στους οποίους, αναγνωρίστε το, έχετε απλά την ανωτερότητα της δύναμης.
Αντονέν Αρτώ
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «La révolution Surréaliste» το 1925
