Η σχιζοφρένεια αποτελεί ένα από τα πιο παρεξηγημένα ανθρώπινα παθήματα. Η αλήθεια της ασθένειας πόρρω απέχει από τη συνήθη καρικατούρα ενός πάσχοντα που μουρμουρά ασυνάρτητα ή έχει βίαια ξεσπάσματα. Στην πραγματικότητα, τα άτομα με σχιζοφρένεια δεν έχουν περισσότερες πιθανότητες να είναι βίαια απ’ ό,τι τα άτομα χωρίς σχιζοφρένεια. Το ποσοστό της σχιζοφρένειας στον παγκόσμιο πληθυσμό κυμαίνεται στο 1%, χωρίς διακρίσεις ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες, πλούσιους και φτωχούς, φυλετικές ή πολιτισμικές. Μπορεί να αντιμετωπιστεί με φαρμακευτική αγωγή και ψυχοκοινωνικές θεραπείες, μολονότι οι θεραπείες δεν δουλεύουν πολύ καλά για κάθε άτομο και κάθε σύμπτωμα. Η σχιζοφρένεια επιδρά πάνω απ’ όλα στα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ουσίας: στον τρόπο που σκέφτεται κανείς, στον τρόπο που συμπεριφέρεται, στον τρόπο που αισθάνεται – και ειδικότερα, στην ικανότητα να νιώσει ευχαρίστηση.
Τρεις στους τέσσερις ανθρώπους με σχιζοφρένεια υποφέρουν από ανηδονία: την ελάττωση της ευχαρίστησης από γεγονότα ή δραστηριότητες που κάποτε προσέφεραν απόλαυση. Οι φίλοι δεν είναι πια διασκεδαστικοί για παρέα, τα νόστιμα φαγητά δεν έχουν πλέον καλή γεύση. (Είναι και στον πυρήνα των συμπτωμάτων της κατάθλιψης). Από κλινική άποψη, η ανηδονία εντοπίζεται μέσω συνέντευξης με έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας, κατά την οποία το άτομο ερωτάται για την απόλαυση και τη χαρά σε διάφορες δραστηριότητες της ζωής, όπως η κοινωνικοποίηση, το φαγητό, η εργασία ή διάφορα χόμπι.
Στην έρευνά μου, για την καλύτερη κατανόηση της ανηδονίας στη σχιζοφρένεια, ενσωμάτωσα μεθόδους, θεωρίες και μετρήσεις από το πεδίο της συναισθηματικής επιστήμης. Η συναισθηματική επιστημονική θεωρία και έρευνα, βασίζεται στην αντίληψη ότι συναισθήματα, όπως η ευχαρίστηση, συλλαμβάνονται και κατανοούνται καλύτερα μέσα από περιεκτικές πολυμεθοδικές εκτιμήσεις. Αξιολογώ τις συναισθηματικές αποκρίσεις σταθμίζοντας αλλαγές στην έκφραση του προσώπου, στις περιγραφές εμπειριών, στην εγκεφαλική δραστηριότητα και στο σώμα, υποβάλλοντας ανθρώπους με και χωρίς σχιζοφρένεια σε συναισθηματικά ερεθίσματα από ταινίες, εικόνες, φαγητά ή καθώς απλώς μιλούν για τις ζωές τους.
Μπορούν οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια να μιλήσουν με σαφήνεια και αξιοπιστία για τα συναισθήματά τους, με δεδομένο ότι συχνά έχουν βαθιές διαταραχές στις σκέψεις; Ναι. Μπορούν σε γενικές γραμμές να περιγράψουν ό,τι νιώθουν, όπως και οι μη πάσχοντες: πόσο ευχάριστη ή δυσάρεστη είναι μια αίσθηση, πόσο ενθαρρυντική, ή πόσο τους ενεργοποιεί έντονα ή τους καθησυχάζει. Ο ενθουσιασμός είναι συναίσθημα ευχάριστο και έντονης ενεργοποίησης, η ηρεμία είναι θετικό και χαμηλής ενεργοποίησης, η πλήξη κάτι δυσάρεστο και χαμηλής ενεργοποίησης. Κατά την υποβολή σε συναισθηματικά ερεθίσματα ή στην καθημερινή τους ζωή, ανεξάρτητα από μεταβολές στη φαρμακευτική αγωγή, οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια παρουσιάζουν παρεμφερή ποσοστά ευχαρίστησης (ή ελαφρώς χαμηλότερα) με τους μη πάσχοντες.
Μολαταύτα, η ευχαρίστηση ή αλλιώς η ηδονή που βιώνεται, δεν σχετίζεται μόνο με την εμπειρία μιας απολαυστικής στιγμής. Περιλαμβάνει επίσης την προσδοκία – τη σύνδεση μεταξύ του παροντικού και του μελλοντικού εαυτού. Πρόκειται για κρίσιμη παρατήρηση. Η ευχαρίστηση δεν αποτελεί μονάχα εμπειρία που ολοκληρώνεται στην παρούσα στιγμή, αλλά είναι και εμπροσθοβαρής: αφορά τη δυνατότητα επιδίωξης μελλοντικών απολαύσεων, όσο και τη χαρά της ίδιας της σχετικής προσδοκίας. Η σχιζοφρένεια καθιστά τούτη τη διάκριση σαφή. Τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι λιγότερο πιθανό αφενός να προβλέψουν ή να προσδοκήσουν μελλοντικά γεγονότα που επιφέρουν ευχαρίστηση, και αφετέρου να βιώσουν χαρά και μόνο με την προσδοκία των μελλούμενων. Αυτό δίνει λίγες πιθανότητες, κατ’ επέκταση, στο να επιζητήσουν γενικότερα ευχάριστες εμπειρίες.
Το προβλέπειν για το εάν κάποιο πράγμα μελλοντικά μπορεί να είναι ευχάριστο, απαιτεί πολλές γνωστικές δεξιότητες, φαντασία, αναστοχασμό, αποτίμηση παρελθοντικών εμπειριών, καθώς και τη διατήρηση μιας εικόνας ή συναισθηματικής κατάστασης. Ας πάρουμε ως παράδειγμα μια απόφαση για τον προορισμό των διακοπών σας. Σκέφτεστε να ταξιδέψετε σε ένα εθνικό πάρκο στην Αμερική, πράγμα που σας οδηγεί στη θύμηση κάποιων διακοπών που κάνατε παλιά στο εθνικό πάρκο Yellowstone. Αυτό σας φέρνει στο μυαλό την ιδέα ότι οι επικείμενες διακοπές μπορεί να είναι εξίσου χαλαρωτικές και διασκεδαστικές, δίπλα στην άγρια ζωή και σε αξιοθέατα. Με την πρόβλεψη αυτή, κατ’ ουσίαν ξεκινάτε να νιώθετε ήδη μια ευχαρίστηση – με τη γνώση ότι θα περάσετε καλά σύντομα. Η ίδια η προσδοκία χαρίζει ηδονή. Πρόκειται για διαδικασίες σκέψης που σας δίνουν κίνητρα υποστηρικτικά, κι έτσι προχωράτε στις κρατήσεις που χρειάζονται για το ταξίδι και, μετά την προσμονή, κατά τις διακοπές σας θα έχετε την εμπειρία της παροντικής ευχαρίστησης. Έπειτα, η εμπειρία θα διατηρηθεί και θα γίνει ανάμνηση. Και την επόμενη φορά που θα χρειαστεί να επιλέξετε προορισμό διακοπών, η ανάμνηση μπορεί να σας έρθει στο νου επανεκκινώντας την ίδια διαδρομή στο χρόνο.
Ένας τρόπος αξιολόγησης της εμπειρίας της ηδονής-σε-προσδοκία στην έρευνά μου, ήταν με τη χρήση μιας κλίμακας μέτρησης της αυτοαναφοράς της φυσικής/αισθητηριακής προσδοκίας (Temporal Experience of Pleasure Scale). Η μέτρηση περιλαμβάνει στοιχεία εκτίμησης και της παροντικής και της προβλεπτικής ηδονής για διαφορετικές φυσικές αισθήσεις (για παράδειγμα, «όταν με σκέφτομαι να τρώω το αγαπημένο μου φαγητό, σχεδόν μπορώ να γευτώ πόσο καλό είναι»). Τα άτομα με σχιζοφρένεια έχουν χαμηλότερες προσδοκίες μελλοντικής ευχαρίστησης σε σύγκριση με τους μη έχοντες σχιζοφρένεια, αλλά σε ό,τι αφορά την παροντική κλίμακα έχουν τα ίδια αποτελέσματα. Πρόκειται για μοντέλο που βρέθηκε να αφορά άτομα που κινδυνεύουν να εμφανίσουν σχιζοφρένεια, άτομα σε πρώιμο στάδιο της ασθένειας ή πάσχοντες επί σειρά ετών, άτομα με σχιζοφρένεια από διαφορετικές χώρες και κουλτούρες.
Άλλες ερευνητικές προσεγγίσεις για τη μελέτη της ανηδονίας πατούν στις νευροεπιστήμες, εν μέρει επειδή η αναζήτηση φαρμακευτικών θεραπειών κατατοπίζεται από τη γνώση μας για τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Ειδικότερα, η νευροεπιστήμη των κινήτρων, η οποία ασχολείται με διεργασίες και δίκτυα του εγκεφάλου, έχει χρησιμοποιηθεί για την κατανόηση της ανηδονίας στη σχιζοφρένεια. Η διαδικασία των κινήτρων περιλαμβάνει υπολογισμούς της προσπάθειας που πρέπει να καταβληθεί για την επίτευξη ενός επιθυμούμενου, ευχάριστου αποτελέσματος (ανταμοιβή), ένα σχέδιο για το πώς μπορεί να επιτευχθεί, καθώς και μια συμπεριφορά ανταποκρινόμενη στη λήψη της ανταμοιβής. Μια τέτοια πραγμάτευση έφερε στο προσκήνιο διάφορες σημαντικές πτυχές της ανηδονίας, δείχνοντας για παράδειγμα ότι οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια δυσκολεύονται να αποτιμήσουν την αξία και να υπολογίσουν την προσπάθεια που χρειάζεται για την επίτευξη ευχάριστων αποτελεσμάτων, καθώς και να προβούν σε ενέργειες που οδηγούν σε ανταμοιβές.
Επίσης, είναι απαραίτητη η μέτρηση της φαινομενολογικής εμπειρίας: εάν θέλετε να μάθετε πώς αισθάνεται κάποιος, πρέπει να τον ρωτήσετε. Πρόκειται για μια έκφραση συναισθημάτων που δεν υποκαθίσταται από άλλες μετρήσεις, όπως της εγκεφαλικής δραστηριότητας, των εκφράσεων του προσώπου ή των σωματικών αντιδράσεων. Με τους συναδέλφους μου, έχουμε υποστηρίξει ερευνητικά ότι οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια μπορούν να μιλήσουν με ενάργεια για το πώς νιώθουν, ενώ το να νομίζουμε το αντίθετο δεν είναι μόνο λάθος, αλλά διαιωνίζει μύθους και παρανοήσεις γύρω από την ασθένεια αυτή. Η τρέχουσα έρευνα των νευροεπιστημών έδειξε το πώς εμπλέκονται από κοινού διαφορετικά δίκτυα του εγκεφάλου που υποστηρίζουν τη σκέψη, τη συναίσθηση και την αντίληψη άλλων ανθρώπων, δηλαδή, πώς εμπλέκονται οι ποικίλες ψυχολογικές διαδικασίες και λειτουργίες, θέτοντας σχεδόν σε αχρήστευση την αναζήτηση αποκλειστικά ψυχολογικών δικτύων.
Εν κατακλείδι, η ανηδονία, ή η ελάττωση της ευχαρίστησης, γίνεται εμφανέστερη στη σχιζοφρένεια υπό το φως της προσδοκίας μελλοντικών γεγονότων. Τα άτομα με σχιζοφρένεια αναφέρουν ότι δεν προσμένουν καμία σπουδαία ηδονή από ευχάριστες δραστηριότητες, και νιώθουν λιγότερο ευχάριστα με την ίδια τη χαρά της προσδοκίας των μελλούμενων, απ’ ό,τι οι μη πάσχοντες. Όταν, ωστόσο, πράγματι επιδίδονται σε αυτές τις ευχάριστες δραστηριότητες, πάσχοντες και μη νιώθουν την ίδια ηδονή. Το παράδειγμα της ανηδονίας στη σχιζοφρένεια δείχνει ότι η ηδονή δεν είναι ζήτημα μονοδιάστατο: η ευχαρίστηση προκύπτει από την αλληλεπίδραση συστημάτων γνωστικών, συναισθηματικών και παρακίνησης, ενώ η δυσλειτουργία κάποιου εξ αυτών μπορεί να οδηγήσει σε προβλήματα βίωσης της ευχαρίστησης.
της Anna M Kring
(professor of psychology and director of the Emotion and Social Interaction Laboratory
at the University of California, Berkeley)
Πηγή: aeon.co | Ελεύθερη απόδοση: Κ.Θ. | photo: Laura Zalenga
