ένα Oιδίκαρα:πρησμένο κεφάλι. Σχετίζεται κάπως με τις παρεμφερείς ρίζες κάρα και κάρυο (ο πυρήνας του κυττάρου). Είμαι στη Μπιενάλε-ΑΝΤΙ της Αθήνας και ψάχνω την άκρη του νήματος. Προσπαθώντας να ερμηνεύσω το φεμινιστικό γλυπτό-εγκατάσταση της Τai Shani που επικοινωνεί με μια εξωγήινη γυναικεία θεότητα και τις φιγούρες που εμφανίζονταν στο βίντεο της Εύας Παπαμαργαρίτη που έχει ως θέμα της (αν μπορούμε να το πούμε με λίγο παλιακούς όρους) την αλλοτρίωση από τις σύγχρονες τεχνολογίες και την διαρκή συνδεσιμότητα, θυμήθηκα αρχικά τέσσερα πράγματα και αργότερα σκέφτηκα τη λέξη «Οιδίκαρα». Θυμήθηκα την εικόνα ενός φαγοκύτταρου, ενός λευκού αιμοσφαίριου καθώς επιτίθεται και καταβροχθίζει κάποιο μικρόβιο στο βιβλίο Βιολογίας της τρίτης λυκείου. Θυμήθηκα ακόμα την «Εξέλιξη» του 2001, μια ταινία για ταχέα εξελισσόμενους εξωγήινους οργανισμούς που έχουν φτάσει στη Γη με έναν κομήτη, και φτάνουν κάποια στιγμή στο τελικό τους στάδιο, αυτό μίας συγχώνευσης ολονών τους σε ένα ακαθόριστο σχήμα, σαν αμοιβάδας, ένα blob. Και ένα παιχνίδι που έπαιζα στο x-box, το Halo (2;) που δείχνει την εισβολή ενός εξωγήινου παράσιτου, της «πλημμύρας», σε έναν διαστημικό σταθμό, ένα παράσιτο που μετέτρεπε τους ξενιστές του σε ζόμπι και τρεφόταν από αυτούς. Και μια αόριστη αναφορά σε μύκητες, αλλά και κύτταρα, και τι σχέση έχουν οι μύκητες με τα κύτταρα και τι σχέση έχει με αυτά ο ιστός αράχνης; Το τέταρτο σαφές πράγμα που μου ήρθε στον νου, είναι πως πέρα απ’ το παιχνίδι και την «Εξέλιξη», η εικόνα αυτή μού είναι οικεία σε ταινίες που έχουν θέμα παράσιτα και ξενιστές, σε ποια ταινία όμως, στα Alien ήταν; Στη σειρά αυτή βλέπουμε να αναδιατάσσονται διάφορα στοιχεία της μορφολογίας υπαρκτών ειδών και να παρουσιάζονται με τρομακτικό τρόπο, οι εξωγήινοι των «Alien» δεν έχουν ασύλληπτη μορφή, αντίθετα έχουν εξωσκελετό αρθρόποδου. Μοιάζουν συγκεκριμένα με αραχνίδια και στις δύο τους φάσεις, κι ακόμα πιο συγκεκριμένα μοιάζουν με τριλοβίτες στην πρώτη και με σκορπιούς στην δεύτερη, η «μητέρα» βέβαια μοιάζει και με τρικεράτωπα. Στις τελευταίες ταινίες της σειράς μαθαίνουμε πως είναι ιός, αλλά ο ιός στα αρχικά του στάδια συμπεριφέρεται και μοιάζει σαν νέφος από σπόρια μανιταριού, με λίγα λόγια ένας αχταρμάς. Ένα φως άρχισε να φαίνεται. Εγώ δεν θα το κάνω έτσι. Θα βγάλω άκρη, θα βρω τι είναι αυτό που μου μοιάζει, θα το ονομάσω, από αυτό κρέμεται όλη μου η αισθητική κρίση για την Μπιενάλε–ΑΝΤΙ, δεν θα πω πως «όλο αυτό είναι μια θολούρα στο κεφάλι», που αυτό είναι, αλλά πρέπει να ρωτήσω περαιτέρω, πρέπει να πω «τι είναι μια θολούρα στο κεφάλι;»
Ένα από τα έργα που είδα στην Μπιενάλε-ΑΝΤΙ ήταν το «From Hierarchy to Holarchy» της Jenna Sutela. Βλέπουμε ένα ζωντανό μυκόζωο, μια μονοκύτταρη δενδρώδη «πολυκέφαλη γλίτσα», που παρουσιάζεται ως ενσάρκωση της έννοιας της ολαρχίας ή – με όρους Ντελέζ-Γκουατταρί – του ριζώματος. Ένα από τα χαρακτηριστικά του rhizome είναι το άκεντρο. Μπορεί το άκεντρο να είναι ένα κέντρο, της Μπιενάλε ίσως, της εποχής; Έχει η Μπιενάλλε–ΑΝΤΙ ένα κέντρο για να γίνει κριτική σε αυτό; Θα προεκτείνω το ερώτημα. Έχει η λερναία Ύδρα ένα κέντρο για να γίνει κριτική σε αυτό; Μήπως το κέντρο της Λερναίας Ύδρας είναι ακριβώς η διαλεκτική της με την Χάρυβδη και Σκύλα; Θέλει η Μπιενάλε bio art; Θα κάνω bio art criticism.
Όλως τυχαίως είδα μια ταινία αυτές τις μέρες που με βοήθησε πολύ, το Annihilation. Θα επικεντρωθώ μόνο στα στοιχεία της που με βοήθησαν στην συγκεκριμένη αναζήτηση. Η ταινία ξεκινάει με καρκινικά κύτταρα σε διχοτόμηση. Το θέμα του καρκίνου, της άνευ ορίων επέκτασης, επανέρχεται συχνά στη ταινία. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η βιολογική σημασία του κυτταρικού θανάτου για την ζωή ενός οργανισμού με τρόπους που κάνουν την εν λόγω διαλεκτική ζωής/θανάτου τουλάχιστον εφάμιλλη με επεξεργασίες σε φιλοσοφικό επίπεδο, τον υπαρξισμό ή ανατολικές φιλοσοφίες, καθώς, ο καρκίνος που μας σκοτώνει είναι βασικά όγκοι κυττάρων που «αρνούνται να πεθάνουν», που παρακάμπτουν τους μηχανισμούς της απόπτωσης, μια διαδικασία αυτορρύθμισης εντός της οποίας τα κύτταρα στέλνουν σε άλλα κύτταρα ή στον εαυτό τους χημικά σήματα τα οποία λένε «αυτοκτόνησε».
Στην ταινία υπάρχει μία ζώνη, διαρκώς επεκτεινόμενη, που προέκυψε από τον γάμο ενός κομήτη κι ενός φάρου. Η ζώνη ονομάζεται «το Λαμπύρισμα», καθώς ό,τι καταπίνει εισέρχεται σε κάτι σαν αεικίνητη φυσαλίδα, ένα «βόρειο σέλας» ιριδισμών σε επίπεδο εδάφους. Ό,τι μπαίνει στο «Λαμπύρισμα» ή στο Ον, δεν επιστρέφει, ούτε εξαφανίζεται, αλλά χάνεται και διαχέεται με ένα τρόπο εκεί. Το «Λαμπύρισμα» είναι ένα πρίσμα, αλλά διαθλά τα πάντα, κάθε πληροφορία, ακόμα και τις γενετικές πληροφορίες. Στο Alien βλέπουμε στοιχεία υπαρκτών ζωικών ειδών να μεταφέρονται και να ανασυντίθενται κρυφά σε ένα άλλο πλαίσιο και αυτό είναι «ο εξωγήινος», ένας σκορπιός σε ανθρώπινο μέγεθος και δίποδη βάδιση, μια αντεστραμμένη γλώσσα που είναι πεπλατυσμένη προς τα έξω αντί για προς τα μέσα και μπορεί να δίνει μπουνιές, ένας τριλοβίτης που πετάει. Στο Annihilation αντίθετα οι «μεταλλάξεις» βασίζονται σε εμφανή στοιχεία ομοιότητας μεταξύ διαφορετικών δομών από διαφορετικά είδη και βασίλεια, που παραπέμπουν σε ένα πεδίο της βιολογίας εκτός ταινίας που θα παρουσιάσω παρακάτω. Στο μεταξύ, μια προηγούμενη αποστολή στο «Λαμπύρισμα» δείχνει ένα στρατιώτη με ανοιγμένο στομάχι. Τα έντερά του κινούνται, μοιάζουν με γιγάντια σκουλήκια. Τα έντερα μοιάζουν με σκουλήκια, ή φίδια ή ρίζες. Σε αυτό έχει μετατραπεί ο συγκεκριμένος στρατιώτης όταν η νέα επιστημονική ομάδα τον βρίσκει μήνες μετά, σε έναν γιγάντιο μύκητα, αυτό που κάποτε ήταν έντερα και αυτό που κάποτε ήτανε νευρώνες, απλώνεται σαν «ρίζες», γιγάντιες υφές μυκήλιου στον περιβάλλοντα χώρο. Τα κέρατα των ελαφιών μοιάζουν με κλαδιά. Τα μεταλλαγμένα ελάφια του Annihilation έχουν κέρατα από κλαδιά ανθισμένης κερασιάς. Τα ζυγωματικά οστά «πετάγονται» σαν οδοντοστοιχία. Η μεταλλαγμένη αρκούδα έχει μια ψευδο-οδοντοστοιχία στη θέση του αριστερού της ζυγωματικού.
«Τα δάχτυλά μου είναι ρίζες, κλάδοι ποταμών, ψάχνουν να σ’ εύρουν θάλασσα, ευτυχία.» Ένας στίχος που θα μπορούσε να βρίσκεται σε κάποιο ποίημα, τον έφτιαξα τώρα για τις ανάγκες του κειμένου. Μήπως όμως είναι έτσι; Μήπως π.χ. τα δάχτυλα όντως μοιάζουν με ρίζες, με πλοκάμια, με κλαδιά, με νευρώνες, με δεντρίτες οξείδωσης πετρωμάτων ή κρυστάλλων, με υφές μυκηλίων, με δενδροειδείς αναπτύξεις κοραλλιών, με ποτάμια; Υπάρχει κάποια φυσική αρχή (η διάχυση, η εντροπία, κάτι άλλο;) που δίνει αυτή τη μορφή σε οποιαδήποτε εκτατική κίνηση ανάπτυξης συμβαίνει σε κάποιον εξωτερικό του εκτεινόμενου αντικειμένου χώρο, κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες; Υπάρχει ίσως ένα κατώφλι αισθητικής και φυσικής, κάτι που να θεμελιώνει την αισθητική ως φυσικό ανιμισμό των μορφών του κόσμου, πέρα απ’ τον φαλλοκεντρισμό της παραδοσιακής ψυχανάλυσης; Δεν ξέρω. Αυτά που βρήκα με αφορμή και την ταινία, είναι πως στη βιολογία υπάρχει το φαινόμενο της συγκλίνουσας εξέλιξης – ή ομοπλασίας – που εμφανίζει ανάλογες δομές, μορφές, χαρακτηριστικά σε είδη που δεν έχουν κοινό πρόγονο αλλά αντιμετωπίζουν παρόμοιες περιβαλλοντικές και εξελικτικές πιέσεις, ας πούμε ανάμεσα στο πόδι μιας γάτας κι αυτό ενός αλόγου της παναγίας, στα φτερά ενός πουλιού ή ενός εντόμου και τα «φτερά» ή φτερά των καρπών του σφένδαμου ψευδοπλάτανου.
Το τοτέμ της Μπιενάλε– ΑΝΤΙ και εν γένει της σύγχρονης τέχνης μοιάζει στα σίγουρα με φαγοκυττάρωση και μυκήλιο. Τι κάνει κάτι που μοιάζει με υφές μύκητα και με αντιγόνα ενός δενδροειδώς εκτεινόμενου μακροφάγου γύρω από ένα κεφάλι; Ό,τι κάνει κι ένα μακροφάγο γύρω από ένα μικρόβιο, το τρώει, το αποσυνθέτει. Στην ταινία Annihilation η Βέντερς, η αρχηγός της αποστολής που ήρθε σε επαφή με το Ον πριν από τη συμπρωταγωνίστριά της Λίνα, της λέει πως η στιγμή που ήθελε να μάθει τί βρίσκεται μέσα στο φάρο πέρασε, «τώρα αυτό βρίσκεται μέσα μου», της το λέει λίγες στιγμές πριν το Ον βγει από μέσα της κατά παρόμοιο τρόπο με αυτόν που κάποια στιγμή βγαίνει από ένα προσβεβλημένο κύτταρο ένας ιός, αφού πρώτα έχει αποσυντεθεί ο ίδιος μέσα στην γενετική δομή του κυττάρου επ’ αόριστον, ανάλογα κι αυτός με το Ον για το οποίο η Βέντερς λέει πως δεν ξέρει τι θέλει, ή αν θέλει, γιατί ένας ιός δεν έχει καμία ενστικτική σκοπιμότητα από αυτές που η βιολογία (ίσως κακώς) αποδίδει στους ζωντανούς οργανισμούς, όπως να φάει και να μεταβολίσει, ένας ιός τεχνικά δεν είναι καν ζωντανός. Η ταινία δείχνει να αφορά το δέος της επαφής με κάποιου τύπου «πυρήνα της ζωής» που είναι τόσο βαθύτατα εσωτερικός όσο και ανοίκειος, το ασυνείδητο, μόνο ίσως όχι με την κλασική ψυχαναλυτική έννοια του τελευταίου, αλλά με κάποια χαρακτηριστικά αυτού, το αυτόματο, το κατοπτρικό, το μετασχηματιστικό, το αόμματο, το άνευ σκοπού. Η Βέντερς είναι ψυχολόγος, όταν το Ον βρίσκεται μέσα της κάνοντάς την απρόσωπη, ο σχιζοφρενικός λόγος – σε μεταγραφή από το στόμα της Βέντερς – είναι εμφανής, σε ένα σπηλαιώδη χώρο κάτω από τον φάρο που μοιάζει με εξωκυτταρικό πλαίσιο σε μεγέθυνση, ακούμε: η τελευταία φάση … χαμένη μες το χάος … απροσμέτρητος νους … τώρα φάρος … τώρα θάλασσα.
Μόνο που αυτά τα σχιζοφρενικά χαρακτηριστικά του ασυνειδήτου, τουλάχιστον σύμφωνα με την ανάγνωση των Ντελέζ-Γκουατταρί, επενδύονται κοινωνικά, συνδέουν το εσωτερικό και το εξωτερικό σε έναν ενιαίο χώρο. Αντιστρέφοντας κάπως το πνεύμα των Ντελέζ-Γκουατταρί σε μία διαλεκτική, μπορούμε να καταφέρουμε κάτι καλύτερο από τους συγκεκριμένους συγγραφείς, αντί να ψάχνουμε μόνο τα σημεία διαφοράς ή υποδούλωσης και δέσμευσης του πολλαπλοτικού, σχιζοφρενικού στοιχείου από την τάξη, να δούμε τα σημεία ομοίωσης της τάξης με την σχιζοφρένεια, τα σημεία που «ο κανόνας περνάει σε κατάσταση εξαίρεσης», η τάξη γίνεται σχιζοφρενής, και το σχιζονομαδικό μουλτιτιούντ της γραμμής φυγής μοιάζει με το διάδρομο του σουπερμάρκετ, την γραμμή παραγωγής, και την εμπειρία μισής ώρας σκρόλινγκ και κλικ στο φέισμπουκ (εκεί να δεις λείο χώρο και γραμμές φυγής). Κατηγορώ τη σύγχρονη ζωή. Και η Βέντερς το ίδιο (με τον τρόπο της)! Δεν ξέρει αν το Ον θέλει κάτι, αν έχει σκοπούς, «..αλλά θα μεγαλώσει … μέχρι να περιλάβει τα πάντα … τα σώματά μας και τα μυαλά μας θα κομματιάζονται ως τα πιο μικροσκοπικά τους μέρη … μέχρι … να μην μείνει κανένα τους. Αφανισμός». Η σχιζοφρένεια που αναζητούμε δεν είναι αυτή του ασυνειδήτου και των κοινωνικών του επενδύσεων αλλά των επενδύσεων της σχιζοφρενικής κοινωνίας στο ασυνείδητο. Ως προς αυτήν τα λόγια της Βέντερς είναι χρήσιμα. Δεν ξέρω αν η σύγχρονη κοινωνία μας οδηγεί στον αφανισμό. Αυτό όμως για το οποίο μιλάει η Βέντερς είναι μια σχέση ξενιστή-παρασίτου, μία σχέση τροφής από κάτι, μια σχέση αποσύνθεσης του κάτι. Το ποιοί/ές αποτελούν το κάτι είναι σαφές, είναι οι ανθρώπινες φιγούρες στο βίντεο της Εύας Παπαμαργαρίτη, η γυναικεία φωνή μέσα στο μετα-υποκειμενικό κεφάλι-αιδοίο της Τai Shani. Αυτό που απομυζά, που «κάνει το κεφάλι μας τούμπανο», είναι το cloud που συνδέει τα πάντα με τον εαυτό του, το ίντερνετ που μοιάζει με θαλλό, η πληροφορική επανάσταση, η ύστερη νεωτερικότητα, μήπως η σύγχρονη ζωή; Δεν μπορώ να πω ακριβώς. Ξέρω όμως πια με τι μοιάζει. Οι εικόνες μου είναι πάλι οι αρχικές: το μυκήλιο και η φαγοκυττάρωση, μα πλέον αποσαφηνισμένες. Το μακροφάγο περικλείει, αποσυνθέτει και τρώει το μικρόβιο ή το νεκρό κύτταρο, σαν μια αράχνη-ιστός, «μία φάρος… μία θάλασσα». Ο μύκητας διασπάει με ειδικά ένζυμα που εκλύουν οι υφές του τα οργανικά πολυμερή της νεκρής βιομάζας σε απλούστερες χημικές ενώσεις. Και κατόπιν τα απορροφά, κι έτσι εισέρχονται ξανά στην τροφική αλυσίδα. Όχι απλά ο θάνατος αλλά και η αποσύνθεση του νεκρού, η επαναφορά του στο ζωντανό ως τροφή είναι σημαντικότατες διαδικασίες για τη ζωή. Η ζωή περιλαμβάνει τη σαπίλα και τον θάνατο. Εδώ όμως παύει πια η βιολογία να είναι μια καλή μεταφορά, ένα καλό παράδειγμα. Κι αυτό γιατί εμείς είμαστε ακόμα ζωντανοί. Αυτό που μας απομυζά, η υπαρκτή φαινομενικότητα, δεν υπήρξε ποτέ τέτοια, ή όπως έλεγε ο Ντεμπόρ «ως συγκεκριμένη αντιστροφή της ζωής, είναι η αυτόνομη κίνηση του μη-ζώντος». Ή μήπως όχι; Μήπως το παράδειγμα έχει να δείξει ακόμα; Η ψυχανάλυση θεωρεί πως οι πολύποδες δομές στις ζωγραφιές των πολύ μικρών παιδιών (μια πεταλούδα με 15 πόδια) είναι μια αναφορά στη σεξουαλική πράξη (κι αν δεν την έχουν δει;). Ο Ράιχ είχε μια παρόμοια θέση για την ιστορική διαμόρφωση του συμβόλου της σβάστικας αλλά και την σύγχρονη υιοθέτησή του από τους ναζί ως ασύνειδη υπόσχεση οργασμικότητας. Οι Κέλτες θεωρούσαν ιερό τον κισσό, λόγω ίσως της χαοτικής δομής του, τον συνέδεαν με την μοίρα, με τον θάνατο (την αποσύνθεση;). Ας αναλύσουμε την έννοια του μπερδέματος λίγο παραπάνω. Όπως παρατηρεί η Λίνα για τα πολλαπλοτικά φυτά του «Annihilation», μοιάζουν «σαν να έχουν κολλήσει σε διαρκή μετάλλαξη», ένα ατελείωτο μπέρδεμα, το ρίζωμα μάς περιζώνει. Το μπέρδεμα είναι το άμορφο, το αμοιβαδοειδές, αδιαφοροποίητο, το «κολλημένο σε διαρκή μετάλλαξη», ο βλαστικός θαλλός, τα βλαστοκύτταρα που μπορούν να μετατραπούν σε οποιαδήποτε κύτταρα, το «πράγμα» του παραπάνω λινκ, ο «Όντραντεκ» του Κάφκα που είναι ένα αστροκούβαρο, το pokémon Ditto που μπορεί να μεταμορφωθεί σε οτιδήποτε. Τα ψευδοπόδια όμως, οι νηματώσεις, δεν υποδηλώνουν το χαώδες του «αρχικού όντος», του πιο απλού και ίσως λιγότερο σπαταλημένου όντος που σε μια διαδικασία «γίγνεσθαι» μπορεί να μεταμορφωθεί σε οτιδήποτε, την πλαστικότητα. Εντός του αδιαφοροποίητου συντελείται μια διαλεκτική. Τα διάφορα είδη ψευδοπόδιων των μακροφάγων νηματώνονται, μοιάζουνε όλο περισσότερο με υφές και ιστό αράχνης (ή ο ιστός μοιάζει με αυτά;) όσο περισσότερο στοχεύουν στην παγίδευση των μικροβίων. Τα ουδετερόφιλα μάλιστα κάνουνε ακριβώς αυτό, εκλύουνε τα ΝΕΤs, πλέγματα DNA απ’ τον πυρήνα τους, συχνά αυτοκτονώντας στη διαδικασία, για να φτιάξουν ιστούς αναγνώρισης και εγκλωβισμού. Μια παρόμοια διαδικασία όμως μετέρχονται και τα μικρόβια, νηματοποιούνται για να ξεφύγουν απ’ τα μακροφάγα. Στην ταινία, μια μεταλλαγμένη αρκούδα σκοτώνει τη Θόρενσεν. Όταν εμφανίζεται ξανά για να επιτεθεί στην ομάδα η αρκούδα μουγκρίζει με τη φωνή της Θόρενσεν, μουγκρίζει το εξής: «Βοήθειαα, Βοηθήστε μεε, …μεεε». Ένα κομμάτι του μυαλού της Θόρενσεν έχει «τυπωθεί» στο πλάσμα που την σκότωσε, είναι η κραυγή αγωνίας. Εντέλει, αυτό που μου λείπει από την Μπιενάλε–ΑΝΤΙ, είναι μια τέτοια στιγμή αποκάλυψης, της διαλεκτικής που συντελείται εντός του αδιαφοροποίητου, του αδιαφοροποίητου που συντελείται εντός της διαλεκτικής, της «ταύτισης με τον επιτιθέμενο» αν θέλουμε να το πούμε με ψυχαναλυτικούς όρους, της δομής ενός τραύματος, της δομής της σύγχρονης ζωής ως τραύμα και όχι μιας απλής παρουσίασης των αντιφάσεών της εν είδη έκθεσης Εxpo των νέων ειδών, των νέων τρόπων ενσωμάτωσης και της αιωνιότητας της ύπαρξής της ως κοινωνικού φαγοσώματος. Το οικουμενικό πλέγμα είναι εδώ. Μένει να χωριστούμε από δαύτο.
.
Διαβάστε επίσης:
