Ποίηση, μάρμαρα και βανδαλισμός

Μεταφέροντας την προτομή του Μιστράλ από την Καλλιθέα στην Αμβέρσα μέσω μιας ακαδημαϊκής εργασίας του Νεκτάριου Παππά


Τι γυρεύει η προτομή του Φρειδερίκου Μιστράλ στην Καλλιθέα; Με αφορμή την ποιητική performance του Σαμσών Ρακά που παρακολούθησε πριν από δυο χρόνια, ο εικαστικός Νεκτάριος Παππάς βάλθηκε να ρίξει φως στην ιστορία της προτομής του Προβηγκιανού ποιητή, καθώς και στο κοινωνικοπολιτικό συγκείμενο. Αυτό αποτέλεσε το θέμα της ακαδημαϊκής εργασίας του, κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου Specific Art History, υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας Ria De Boodt, όντας φοιτητής Erasmus στην Αμβέρσα, στο ίδρυμα Royal Academie of fine Arts Antwerp. Ζητήθηκε από τους φοιτητές να προτείνουν τον φανταστικό ξενιτεμό ενός αγάλματος. Το 1-2 μεταφράζει και δημοσιεύει ακολούθως μια περίληψη της ερευνητικής του παρέμβασης· ο Νεκτάριος Παππάς καταλήγει σε δυο προτάσεις: η προτομή είτε να αναδειχτεί καλύτερα στη σημερινή της τοποθεσία, είτε να μεταφερθεί στην Αμβέρσα για να «αναπαυθεί εν ειρήνη». Η σκυτάλη σε αυτόν.


..

.

«Μια φορά κανείς πεθαίνει»


Frederic Mistral
(1830-1914)

Άγαλμα
Προβηγκιανός
Νομπελίστας
Φιλέλληνας
Ποιητής
Άνθρωπος

 

Ιχνηλατώντας το παρελθόν

Οδηγώντας από το κέντρο της πόλης προς τα νότια, πηγαίνοντας προς τη θάλασσα, μπορείς να περάσεις από την Καλλιθέα, που δεν σημαίνει άλλο από «καλή θέα». Η περιοχή έχει χτιστεί εύτακτα πολεοδομικά με τετράγωνα που παραπέμπουν σε τραπεζομάντηλο πικνίκ, το οποίο απλώνεται πριν από την ακροθαλασσιά. Αυτός ο καμβάς φιλοξενεί 100.000 κατοίκους και είναι από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές της Ελλάδας.

Η λεωφόρος Θησέως οδηγεί προς την παραλία. Στον αριθμό 216 θα συναντήσεις στο δεξί σου χέρι ένα μικρό εκκλησάκι που λέγεται «Αγία Ελεούσα». Εκεί μπροστά υπάρχει μια αυλή και πάρκο με γρασίδι που αποτελούν την πλατεία Αγίας Ελεούσας.

Απέναντι από το εκκλησάκι, γύρω στα είκοσι μέτρα, βρίσκεται μια προτομή του Φρειδερίκου Μιστράλ. Η ιστορία τούτης της προτομής είναι το θέμα του παρόντος κειμένου.

Ο Μιστράλ δεν ήταν Έλληνας. Ήταν ένας Γάλλος λογοτέχνης και ποιητής που το 1904 κέρδισε το βραβείο Νόμπελ για το ποίημά του «Mirèio» και τη συνολική προσφορά του στα γράμματα. Ήταν από την Προβηγκία και έγινε λεξικογράφος της ντοπιολαλιάς του, της οξιτανικής γλώσσας. Καταγόταν από οικογένεια πλούσιων γαιοκτημόνων. Οι γονείς του βαστούσαν ρίζες από την ίδια περιοχή, και δεν είχε καμιά σχέση -έστω μέσω συγγενών- με την Καλλιθέα. Η μόνη σχέση που διατηρούσε με την Ελλάδα ήταν ο θαυμασμός του για το κλασικό παρελθόν της χώρας. Είχε γράψει ένα ποίημα με τον τίτλο «lInne Gregau». Αυτός ο «Ελληνικός Ύμνος» μιλά για το ελληνικό θάρρος και τη δύναμη, με αφορμή τον πόλεμο ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1897.

Ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές, ο Κωστής Παλαμάς, μετάφρασε το ποίημα και λίγες μέρες μετά δημοσιεύτηκε στο πρωτοσέλιδο της αθηναϊκής εφημερίδας «Εστία». Με αυτό τον τρόπο, ο Παλαμάς προσέφερε στον Προβηγκιανό ομότεχνό του μια θέση στο φιλελληνικό πάνθεον, δίπλα στον Λόρδο Βύρωνα, τον Βίκτωρα Ουγκώ και τον Λαμαρτίνο.

Την 1η του Δεκέμβρη του 1957, ο Δήμαρχος της Καλλιθέας τράβηξε το πέπλο από την προτομή του Φρειδερίκου Μιστράλ: τα αποκαλυπτήρια δεν έλαβαν χώρα στη σημερινή θέση όπου μνημονεύεται ο Μιστράλ, αλλά στην κεντρική πλατεία της Καλλιθέας, την πλατεία Κύπρου. Πίσω από την προτομή φυτεύτηκε ένα προβηγκιανό κυπαρίσσι το οποίο κατέφτασε από την πατρίδα του ποιητή. Στη βάση της προτομής μπορούσε κανείς να διαβάσει:

ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΟΣ ΜΙΣΤΡΑΛ

1830-1914

ΓΑΛΛΟΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝ

Στην ίδια βάση υπήρχαν, ακόμη, οι εξής στίχοι του «Ελληνικού Ύμνου»:

«S’il faut mourir pour la patrie hellene, -palme de Dieu! On ne meurt qu’ une fois!”
(Κι αν πρέπει να πεθάνουμε για την Ελλάδα, θεία είν’ η δάφνη! Μια φορά κανείς πεθαίνει).

Σύμφωνα με το αρχείο του Δήμου Καλλιθέας, το Δημοτικό Συμβούλιο της πόλης υπό τη δημαρχεία του Νικόλαου Σκανδαλάκη, παρήγγειλε από τον γλύπτη και ποιητή Βάσο Καπάνταη (1924-1990) να κατασκευάσει την προτομή του Μιστράλ, με αφορμή τα 60 χρόνια από τη συγγραφή του εν λόγω ποιήματός του. Κατά τον επιμελητή Γιώργο Χατζημιχαηλίδη, το κύριο χαρακτηριστικό της γλυπτικής του Καπάνταη είναι ο οικουμενισμός και ο μετασχηματισμός των αισθήσεων σε μια ιδέα.

Τη δεκαετία του 1950 η Καλλιθέα αριθμούσε κάτι λιγότερο από 45.000 κατοίκους, οι περισσότεροι εργάτες, πολλοί εκ των οποίων πρόσφυγες από τη Ρωσία και τον Πόντο. Τις επόμενες δυο δεκαετίες, λόγω της εσωτερικής μετανάστευσης, η πόλη διπλασίασε τον πληθυσμό της και τις ανάγκες υποδομών της. Ο Σκανδαλάκης ήταν ο πρώτος Δήμαρχος της πόλης μετά τον εμφύλιο πόλεμο. Η εκλογή του δεν ήταν άμεση από τους πολίτες, αλλά από τα μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου. Ήταν γιατρός και είχε την υποστήριξη των συντηρητικών κύκλων. Θέματα ημερήσιας διάταξης αποτελούσαν προβλήματα όπως οι πλημμύρες του Ιλισού, η συγκοινωνιακή σύνδεση με την Αθήνα, η κατασκευή δρόμων. Γενικά, χρειαζόταν μέριμνα για την ανάπτυξη της υποδομής του δημόσιου χώρου, για κοινωφελή έργα, κτίρια δημοσίων υπηρεσιών, πολιτιστικά κέντρα, πάρκα, πλατείες, κ.α. Μέσα σε αυτό το κλίμα προέκυψε και η προτομή του Μιστράλ.

Εκείνα τα χρόνια η ελληνική κοινωνία προσπαθούσε να επουλώσει τις πληγές που άφησε ο εμφύλιος πόλεμος, όπως η εξορία κομμουνιστών είτε σε χώρες του Σοβιετικού Μπλοκ είτε σε ξερονήσια και φυλακές μέσα στην ίδια τη χώρα. Το κομμουνιστικό κόμμα ήταν παράνομο, ενώ η δημόσια διοίκηση βρισκόταν στα χέρια συντηρητικών πολιτικών δυνάμεων και «πατριωτών». Ήταν μια εποχή κατά την οποία έπρεπε να τονωθεί η πίστη στον πατριωτισμό και στην εθνική ενότητα για το «καλύτερο μέλλον της χώρας», χωρίς να υπολογίζονται σε αυτό το μέλλον οι αντιφρονούντες.

Εκτός από τις διακηρύξεις των «πατριωτών Ελλήνων», η επιβεβαίωση από τρίτους πιο «ουδέτερους και αντικειμενικούς», φάνταζε δώρο εξ ουρανού στα αφηγήματα της περιόδου. Χρειάζονταν φωνές από τρίτους παρατηρητές που θα επιβεβαίωναν ότι το ελληνικό πνεύμα είναι ένδοξο και όλοι θα έπρεπε να είναι περήφανοι στη θέση των Ελλήνων, που θυσίαζαν τον εαυτό τους για το έθνος. Έτσι ίσως ήρθε και ταίριαξε ο Φιλελληνισμός.

Η ανάγκη ετεροκαθορισμού της ελληνικής ιστορίας δεν ήταν κάτι νέο. Από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 ακόμη, οι Έλληνες αναζητούσαν την ταυτότητά τους στην ευρωπαϊκή μπουρζουαζία, στους επίδοξους λάτρεις του κλασικισμού, που θα ήταν σημαντικοί σύμμαχοι στον πόλεμο κατά των Τούρκων αλλά και των εσωτερικών αντεπαναστατικών δυνάμεων. Το ιστορικό νήμα που οδηγούσε πίσω στην αρχαία Ελλάδα, μπορούσε να ράψει το κουστούμι του νεαρού ελληνικού κράτους. Μολαταύτα όταν κοιτιέσαι στον καθρέπτη, δεν είσαι σίγουρος για το εάν είσαι αρεστός στον ίδιο σου τον εαυτό. 

Έτσι, αντίστοιχα και παρόμοια, τη μετεμφυλιακή περίοδο, η δόξα του ελληνισμού θα έλαμπε και πάλι μέσα από παραδείγματα ρομαντικών απηχήσεων, όπως λόγου χάρη μέσω ενός πολύ γνωστού δυτικοευρωπαίου νομπελίστα ποιητή, που στην προκειμένη δεν είναι άλλος από τον Φρειδερικό Μιστράλ. Αυτή η ανοδική τάση ενός πατριωτισμού δεξιάς κοπής εκδηλωνόταν παράλληλα με μνημεία ντόπιων ηρώων που έχασαν τη ζωή τους «για την πατρίδα». Ένα τέτοιο μνημείο χτίστηκε δυο χρόνια αργότερα στην Καλλιθέα, και εγκαινιάστηκε από τον Βασιλιά και τη Βασίλισσα της Ελλάδας το 1959, σε μια πλατεία λίγο παραπέρα. Αυτό το «Ηρώο των πεσόντων υπέρ πίστεως και πατρίδος» του Νίκου Περαντινού, τόπος απόδοσης τιμών σε εθνικές εορτές, ήταν πολύ εντυπωσιακότερο από την προτομή του Μιστράλ.

Ο Μιστράλ δουλεύτηκε σε μάρμαρο, μόνο το κεφάλι του, χωρίς ώμους και στήθος. Έδειχνε να πετάγεται από μια μαρμάρινη κολόνα, σαν ένας κλόουν με σούστα μέσα από το κουτί του, γεμάτος απορία. Στο πρώτο του βάθρο στεκόταν σε ύψος περίπου δυόμισι μέτρων και τον έβλεπε κανείς σηκώνοντας το βλέμμα προς τα πάνω.

Τα ‘φερε, όμως, έτσι ο καιρός που η προτομή έπρεπε να μετακινηθεί το 1967, λόγω ανάπλασης της πλατείας Κύπρου. Θα έμενε μερικά χρόνια σε μια πιο μικρή πλατεία βορειότερα (στάση Καραγιάννη), με κατεύθυνση πλησιέστερη προς την Αθήνα. Κι έπειτα, θα κατέληγε στην τοποθεσία όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα, στο ρεύμα της λεωφόρου Θησέως που κατεβαίνει προς τη θάλασσα.

Η βάση του Μιστράλ δεν είναι πια ψηλή. Με το «κόντεμα» έγινε κάπως πιο τραπεζοειδής.  Αν δεν είσαι πολύ ψηλός, μπορείς να δεις κατάματα τον κύριο Μιστράλ. Η επιγραφή πάνω στη βάση είναι η ίδια, εκτός από τους στίχους του ποιήματος που δεν υπάρχουν πια, χαμένοι κάπου στη «μετακόμιση».

Ιχνηλατώντας το παρόν

Στις 24 Απριλίου 2017, ένας νεαρός Έλληνας ποιητής, ο Σαμσών Ρακάς, μάς έκλεισε ραντεβού στο κέντρο της Αθήνας, μπροστά στο άγαλμα του Κωστή Παλαμά. Μπήκα με τους φίλους μου στο αυτοκίνητό του, ένα παλιό Renault, για να τον ακολουθήσουμε σε μια ποιητική performance πάνω σε τέσσερις τροχούς και να ανακαλύψουμε άγνωστα τοπόσημα της Αθήνας. Ο τίτλος της performance ήταν «Ούτις», από το ομώνυμο ποιητικό του βιβλίο που κυκλοφόρησε αργότερα, και μιλούσε κυρίως για τη σχέση της ατομικής ταυτότητας με την εθνική και πώς ξεδιπλώνονται μέσα στην πόλη. Μια από τις στάσεις που έκανε, ήταν μπροστά στην προτομή του Φρειδερίκου Μιστράλ. Μπορεί κανείς να δει σήμερα στη βάση της προτομής τη λέξη «ΠΟΙΗΤΗΣ», γραμμένη με πράσινη μπογιά. Ο Σαμσών παραδέχτηκε ότι «βανδάλισε» το μνημείο προκειμένου να το απο-ενθικοποιήσει.

Η ιστορία της προτομής δείχνει ότι η απο-εθνικοποίηση ίσως ξεκίνησε με τη «μετανάστευση» του αγάλματος, από το ένα μέρος στο άλλο. Προκύπτει επίσης και από την ανάλυση του έργου στο σημερινό του περιβάλλον.

Ο Φρειδερίκος Μιστράλ στέκεται αντίκρυ του ναού της «Αγίας Ελεούσας», περίπου είκοσι μέτρα από την είσοδό της, βλέποντας τους πιστούς χριστιανούς να εισέρχονται σε αυτήν και να εξέρχονται. Ο Προβηγκιανός βρίσκεται ανάμεσα σε δυο θάμνους και έναν κοντό ημικατεστραμμένο ξύλινο φράχτη στα νώτα του, που τον χωρίζει από ένα μικρό πάρκο με γρασίδι, ένα πεύκο και δυο ευκαλύπτους. Στα αριστερά, όπως κοιτάμε το άγαλμα από μπροστά, σχηματίζεται ένα χαμηλό «τοιχίο» από θάμνους, που μοιάζει με αυτά που βλέπουμε συχνά σε ελληνικά νεκροταφεία. Στην απόληξη του «τοιχίου», μια κολόνα με σφαιρική άσπρη λάμπα, καθώς και ένας κάδος απορριμμάτων. Η πλατεία είναι πλακόστρωτη με τις συνήθεις λίθινες πλάκες των αθηναϊκών πεζοδρομήσεων. Στα δεξιά υπάρχουν εφτά διαδοχικά κιγκλιδώματα.

Η εκκλησία έχει έκταση περίπου εκατό τετραγωνικών μέτρων, είναι χαμηλού ύψους και με κεραμοσκεπή. Χρονολογείται στην υστεροβυζαντινή περίοδο. Στα αριστερά της, δίπλα στον τοίχο βρίσκεται ένα ψηλό κυπαρίσσι. Δεν είναι το κυπαρίσσι που μεταφέρθηκε από τη Γαλλία για να συντροφεύει τον Μιστράλ. Εκείνο παρέμεινε στην πλατεία Κύπρου.

Η πλατεία μοιάζει με παραποτάμιο δέλτα πλαισιωμένο από τους γύρω δρόμους. Στην κορυφή του στέκεται η εκκλησία και στη βάση του τριγώνου, πίσω από το πάρκο με το γρασίδι, ορθώνεται ένα πενταόροφο κτίριο από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, με χαρακτηριστικές πορτοκαλί τέντες στα μπαλκόνια. Στην πλευρά της λεωφόρου Θησέως βρίσκεται μια στάση τρόλεϊ και ένα περίπτερο. Η πλατεία μοιάζει να φυτεύτηκε εκεί λόγω της εκκλησίας, σαν να είναι η αυλή της. Όλη η συνοικία ονομάζεται Αγία Ελεούσα. Η λεωφόρος αποτελεί θορυβώδες μέρος για να ζει κανείς. Μερικοί περίοικοι βγάζουν στο μικρό πάρκο βόλτα το σκυλί τους. Πρόκειται για περιοχή οικιστική κατά κύριο λόγο, ωστόσο στην απέναντι πλευρά της λεωφόρου μπορεί κανείς να δει πολλά καταστήματα, ένα sex shop, ένα γυμναστήριο, μια παραδοσιακή ταβέρνα, καφετέριες και κάποια μίνι μάρκετ.

Η μετακίνηση του Μιστράλ από την πλατεία Κύπρου, το πρώτο του «σπίτι», στην πλατεία Αγίας Ελεούσας, παραπέμπει σε ένα είδος απέλασης. Δεν υπάρχει κάποια φανερή σύνδεση της προτομής με το μέρος, πέρα από το ακροδεξιό σύνθημα «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια» που συναρμόζει τη θρησκευτική πλευρά της ιστορίας με την πατριδοκαπηλία. Οφείλουμε εδώ να λάβουμε υπόψη και τις μεταβολές κατά την περίοδο της επταετούς Χούντας. Ο Δήμαρχος μετά το 1967 ορίστηκε από τη δικτατορική διακυβέρνηση. Η τελευταία, ξεκίνησε από την πρώτη στιγμή μια πολιτιστική ενδοσκόπηση, με στόχο τον αυτοκαθορισμό εθνικιστικών ιδεωδών με αποχρώσεις χριστιανικές, φολκλορικές και αρχαιοκλασικότροπες. Η Γαλλία την ίδια περίοδο αποτελούσε πηγή πολιτικού αναβρασμού αριστερών και ριζοσπαστικών ιδεών, ενώ πολλοί Έλληνες ενάντια στη Χούντα ζούσαν εκεί. Είχε σιμώσει ο καιρός για τον άλλοτε κεντρικά τοποθετημένο Μιστράλ στην πλατεία Κύπρου, να κινήσει για ένα ταξίδι ανάπαυσης ανάμεσα στους δυο θάμνους της Αγίας Ελεούσας.

Αυτό φέρνει κατά νου και ένα άλλο μνημείο στην Καλλιθέα, που θα πρέπει να εντοπίσει κανείς σε μια νησίδα στη λεωφόρο Χαμοστέρνας, καθώς βρίσκεται «κρυμμένο» πίσω από δέντρα, θάμνους και μια καντίνα που πρόσφατα μόλις δέχτηκε να κινηθεί λίγα μέτρα, ώστε να επιτρέπει τη θέαση του μνημείου. Είναι ένα μνημείο για τους δώδεκα Ρομά που έπεσαν στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ενάντια στους Ναζί.

Ορισμένες τοποθεσίες μοιάζει να έχουν την ιδιαιτερότητα να λειτουργούν σαν μια ανοιχτή αποθήκη δημοτικών αγαλμάτων, τα οποία κατά καιρούς υπηρέτησαν συγκεκριμένους σκοπούς, όπως την ικανοποίηση ιδεολογημάτων μερίδας των πολιτών ή την αποτύπωση ενός στίγματος των αρχών στο δημόσιο χώρο.

Η αυλή της «Αγίας Ελεούσας» φαίνεται πως απόκτησε τέτοια λειτουργία. Αλλά η συνοίκηση με την προτομή του Μιστράλ υπήρξε κατά κάποιο τρόπο παράδοξη. Επιπλέον, στην πλατεία φαίνεται να υπάρχει και το μνήμα ενός ιερέα που υπηρετούσε στη συγκεκριμένη ενορία.

Ο τριμερής χωρικός διαμοιρασμός –εκκλησία, προτομή, πάρκο- επιφέρει μια σύγχυση σχετικά με τη λειτουργία της πλατείας, ιδεολογικά και αισθητικά. Φαίνεται πως η πρωταρχική θέση της προτομής, η θέση του 1957, ακολουθώντας μια παραδοσιακή λογική τοποθέτησης μνημείων, ήταν περισσότερο σαφής εν σχέσει με το ιδεολογικό και αισθητικό συγκείμενο. Αν θα έπρεπε να επαναδιευθετήσουμε το χώρο σήμερα, στην πλατεία Αγίας Ελεούσας, μια πρόταση είναι ο σαφής «χωρισμός» της εκκλησίας από την προτομή, συνδέοντας την προτομή περισσότερο με το πάρκο, από το οποίο διαχωρίζεται οπτικά μέσω του φράχτη πίσω της. Ο φράχτης θα μπορούσε να αφαιρεθεί και η προτομή να μετακινηθεί προς το κέντρο του πάρκου, κρατώντας τις επιγραφές στη βάση της, τη σκαλιστή και τη χρωματιστή, που δίνουν την ταυτότητα του Μιστράλ.

Διακοπές στην Αμβέρσα

Η προτεινόμενη θέση για την προτομή του αγάλματος του Φρειδερικού Μιστράλ στην Αμβέρσα είναι το πάρκο-μουσείο Middleheim. Πρόκειται για πάρκο που θυμίζει κοιμητήριο αγαλμάτων. Η ποικιλότητα των αγαλματικών τύπων και η ουδετερότητα του φυσικού περιβάλλοντος, θα μπορούσαν να λειτουργήσουν καθαρτικά για την προτομή του Μιστράλ. Σε αυτό το μέρος θα απογυμνωνόταν από κάθε εθνικιστική ή άλλη σημασιοδότηση.

Ένα μνημείο, λοιπόν, υπό το πρίσμα από-μνημειοποίησης. Θα μπορούσε, ακόμη, να μεταφυτευτεί το κυπαρίσσι που απέμεινε να στέκει μόνο τόσα χρόνια στην πλατεία Κύπρου, ως ένα είδος επανένωσης. Προκειμένου να αποφευχθούν νέες «ταμπέλες», η προτομή θα έπρεπε να κρατηθεί μακριά από κατηγοριοποιήσεις στα βιβλία του μουσείου. Εκεί, καλά προστατευόμενος πίσω από τα δέντρα, σαν ένας άγνωστος από το παρελθόν, ο Φρειδερίκος Μιστράλ επιτέλους θα μπορούσε να αναπαυθεί εν ειρήνη.  

.

Επίλογος

Κατά τη διάρκεια της παραπάνω έρευνας, αναδείχτηκαν παρατηρήσεις σχετικά με την ιστορικότητα ενός μνημείου, καθώς ο χρόνος και ο τόπος μεταβάλλονται. Δημιουργοί και κοινό σχετίζονται διαφορετικά με τη φιγούρα που μνημονεύεται. Ο Παλαμάς βρήκε στο πρόσωπο του Μιστράλ έναν ομότεχνο συνοδοιπόρο, ο Δήμαρχος της Καλλιθέας έναν Φιλέλληνα, ο Καπάνταης έπιασε το συναίσθημα του Μιστράλ για την Ελλάδα και το μετέτρεψε σε ιδέα, ο Σαμσών Ρακάς πέταξε τον φετιχιστικό μανδύα του εθνοπατριωτισμού που απέκρυπτε την ιδιότητα του ποιητή, δίνοντας πίσω στον Μιστράλ τη «δουλειά» του.  

Εντέλει, η όποια καλλιτεχνική δράση σε ένα συγκεκριμένο χώρο, ανοίγει κάθε φορά το χορό των νοηματοδοτήσεων ενός μνημείου στον τόπο εγκατάστασής του. 

Κάθε άγαλμα, κάθε μνημείο, δεν φέρει μόνο τη μνήμη συμπεριφορών ή γεγονότων, ούτε μόνο τα αισθητικά ίχνη μιας εποχής και της τέχνης της, αλλά πρωτίστως κάτω από τη σταθερή βάση του ρέει αδιάκοπα ένα κρυφό ποτάμι ιστορικού και κοινωνικού μετασχηματισμού.

Νεκτάριος Παππάς
www.nektariospappas.com

Μετάφραση: Κίμωνας Θεοδώρου

.

________________________________________________
Επιστροφή στο αφιέρωμα για τον Φρειδερικό Μιστράλ