28.03.24

 

 

 

.

ΞΟΡΚΙ ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ
του Δημήτρη Μ. Μόσχου

.

 


 

 

Ο φύλακας, η μαγεία και το παραμύθι: Για ένα ξεπέρασμα

 

Οι κοινωνίες σκαρφίστηκαν διάφορους τρόπους να απωθήσουν το κακό, και κανένας από αυτούς  δεν κράτησε την υπόσχεσή του. Το κακό πάντα έρχεται. Φυσικά τελετουργίες υπάρχουν πολλές, τόσο συλλογικές όσο και ατομικές. Το κακό, βιωμένο πρώτη φορά με την μορφή της ασθένειας και δευτερευόντως, αλλά ίσως πιο φρικιαστικά, με την έλευση του εχθρού βιωνόταν στις κοινωνίες που είχαν μια σταθερή εγκατάσταση ως εισβολή. Κάτι εισβάλει, διεκδικεί χώρο, καταστρέφει ό,τι υπάρχει, διανοίγει χώρο για να εγκατασταθεί το ίδιο ή να περάσει. Έτσι οι τελετουργίες προστασίας πάντα περιελάμβαναν μορφές περίφραξης κατ’ εικόνα της πρώτης και θεμελιακότερης περίφραξης: το δέρμα, το σώμα, η φροντίδα του και η βαφή του. Οι πρώτες τελετουργίες περίφραξης ήταν πάνω του. Η απόσταση μεταξύ υλικής περίφραξης-η αριστοτεχνική και παλαιά τέχνη της κατασκευής πανοπλιών ή τειχών- και των συμβολικών περιφράξεων με μαγικά σύμβολα είναι μικρότερη απ’ ό,τι νομίζουμε. Αυτό που αλλάζει είναι το είδος της περίφραξης αναλογικά με αυτό που απωθεί. Το υλικό της περίφραξης πρέπει να έχει κάτι από δύο κόσμους, μια διττότητα, μια πλευρά που να συγγενεύει με αυτό που απωθεί και μια με αυτό που προστατεύει. [1]

Για παράδειγμα η μάντρα ενός σπιτιού. Είναι εξωτερική, επικοινωνεί και διαλέγεται με τον περιβάλλοντα και πολλές φορές άγνωστο χώρο. Αποτελεί η ίδια η μάντρα κάτι έξω από το σπίτι. Όμως ταυτόχρονα το περιστοιχίζει, είναι προστατευτική ως προς αυτό και υπό μια έννοια δική του. Αποτελείται από τοίχο, όπως και το σπίτι μα όχι από σκεπή. Η κλωστή ή το φυλαχτό είναι ανάλογης λογικής. Είναι υλικά, πλασμένα από το ανθρώπινο χέρι που προστατεύουν, αλλά ταυτόχρονα η αξία τους βρίσκεται στο σύμβολο, σε ένα σύνολο ιδεατών συσχετισμών, σφαίρα που στις παραδοσιακές κοινωνίες σχετίζεται με το πνεύμα. Και προστατεύει ακριβώς ενάντια σε αυτό, στα κακά πνεύματα.

Οι περισσότερες περιπτώσεις όμως προστασίας δεν είναι τόσο ξεκάθαρα οριοθετημένες και απλές. Τα παραμύθια αποτελούν την συμπύκνωση μιας γενεών επί γενεών διυλισμένης κοσμοθεωρίας. Φυσικά βρίθουν αφηγήσεων περιστατικών προστασίας από το κακό, ενώ τα ίδια χρησίμευσαν πολλές φορές και ως πηγές έμπνευσης για σύμβολα που χρησιμοποιήθηκαν σε πραγματικές κοινότητες, κυρίως ως διακοσμητική ενσωμάτωση στα οικήματα και στα κτήρια της κοινότητας. Στα ρωσικά παραμύθια για παράδειγμα, όπως και σε πολλά άλλα, ο μαγικός αυτός τρόπος σκέψης αποτυπώνεται κατά βάση στον ζωομορφισμό, ένα χτυπητό κατάλοιπο της παγανιστικής προϊστορίας. Κάτι για να προστατευτεί πρέπει να περικλείεται από κάτι άλλο, από κάτι ενδιάμεσο, διττό. Η ανθρώπινη κοινότητα, φοβισμένη από το κακό, δυσκολευόταν να το κατανοήσει. Αφενός ο άνθρωπος στοχαζόταν τον εαυτό του πάντα ως φύσει καλό, και γιαυτό τοποθετούσε το κακό σε κάτι μη ανθρώπινο- αυτή η συμπεριφορά είναι απάνθρωπη, συνηθίζεται να λέμε για μια εξαιρετική βία ή αδικία, φράση που έχει αντιστοιχία στις περισσότερες γλώσσες- αφετέρου η ιστορική εμπειρία ότι ο άνθρωπος γνώρισε τα μεγαλύτερα δεινά του από άλλους ανθρώπους δεν μπορούσε να παραληφθεί. Αυτή η αμφισημία φώλιασε στην παραμυθιακή λειτουργία, όπου η φύση νοείται και ως κακή, βάρβαρη και άλογη αλλά και ως καλή, αθώα, άδολη. Η ανθρωπότητα και ως καλή, λόγια, συμπονετική, αλλά και ως μοχθηρή, άσπλαχνη και δόλια. Έτσι ο ζωομορφισμός και η μαγεία γίνεται το ενδιάμεσο μεταξύ του ανθρώπινου και του μη-ανθρώπινου, της φύσης και του ανθρώπου του καλού και του κακού ενσωματώνοντας πλήρως την αμφισημία.[2] Στο ρώσικο παραμύθι για παράδειγμα hitraya nauka (η πονηρή επιστήμη) ο νεαρός καταφέρνει να αντισταθεί στην δυναστική εξουσία ενός μάγου που ζει στα βάθη του δάσους (ταυτισμένος με τη φύση) μαθαίνοντας μερικά από τα ίδια του τα κόλπα. Ο νεαρός καταφέρνει να αλλάζει μορφές, γίνεται πουλί, πέτρα, ψάρι, χορτάρι. Εδώ η μαγεία της φύσης πέρα από την ανθρώπινη δύναμη γίνεται μέσο προστασίας της. Από την άλλη στο παραμύθι klad i pop (ο θησαυρός και ο παπάς) o παπάς καταφέρνει με ζωομορφικά τεχνάσματα να εξαπατήσει τον χωρικό και του κλέψει την περιουσία, και μόνο μετά την προσφυγή του χωρικού σε μια ανώτερη εξουσία από αυτή της φύσης, και όλως τυχαίως πιο ανθρωπομορφική, αυτή του χριστιανικού θεού, ο παπάς ηττάται. Τιμωρείται να μείνει για πάντα σε μια ζωομορφική κατάσταση: να ζήσει μεταμορφωμένος σε τραγόμορφο άνθρωπο. Το παραμυθιακό απόθεμα της ανθρωπότητας μάς διδάσκει ότι η ανικανότητα να τοποθετήσουμε το κακό και το καλό αμιγώς στη φύση ή στην ανθρώπινη κοινότητα, συμπυκνώνεται σε δύο αντιφατικές μεταξύ τους θέσεις α) πρέπει να βρούμε ένα τρόπο η μετάβαση από το φυσικό στο ανθρώπινο να μην είναι απότομη, πρέπει για να προστατευτεί ο άνθρωπος να δεχθεί ότι δεν είναι εντελώς διακριτός από τη φύση. Τα παραμύθια φέρουν μια αλήθεια που στη Δύση ξανά-ανακάλυψε η ψυχανάλυση και η κριτική θεωρία, πρέπει να συμβιβαστούμε και όχι να απωθούμε ένα μέρος της “ζωώδους ορμής μας”. Έτσι είχαμε πολλές φορές σε αυτές τις κοινότητες, ειδικά τις μη χριστιανικές, μια μεγαλύτερη ανοχή στις σεξουαλικές ορέξεις, και μια λογική της δόμησης του χώρου που διεπόταν από συνέχεια. Τα ρωσικά σπίτια της επαρχίας είναι βαμμένα με λουλούδια, μοτίβα της φύσης, ενώ στην κορυφή της στέγης συνήθιζαν να σκαλίζουν δύο άλογα αντικριστά ή αντεστραμμένα[3]. Ο οικισμός δομούταν παράλληλα με το γενικότερο τοπίο χωρίς να το παραβιάζει ενώ υπήρχε πάντα ο απαράβατος νόμος της “κοινής πρόσβασης στο νερό για ανθρώπους και ζώα. Από την άλλη όμως αυτή η παραδοσιακή λογική έχει και κάτι λιγότερο αθώο και συγκαταβατικό μέσα της, έχει μια αγωνία μοντέρνα αν και υπάρχει εδώ και χιλιάδες χρόνια. β) Καταδεικνύει ότι η αμφισημία της ζωόμορφης ή “ενδιάμεσης” κατάστασης μπορεί να είναι βλαπτική. Ο βασιλιάς μεταμορφώνεται σε ζώο, όπως και ο Δίας, και βιάζει κοπέλες στο χωριό, ενώ οι μύθοι όλου του κόσμου είναι γεμάτοι από προειδοποιήσεις ότι ο μαγικός ενδιάμεσος μπορεί να στραφεί ενάντια σε αυτόν που προστατεύει αν βγει εκτός ελέγχου. Αυτό γίνεται όταν η πλευρά του ενδιάμεσου που συγγενεύει με τον “εχθρό” υπερισχύσει, όταν η εξουσία των ανθρώπων επί του ενδιάμεσου ασθενήσει. Γιατί αυτή την μη αθώα πλευρά δεν πρέπει να τη ξεχνάμε: η μαγική λογική βασίζεται σε μια λογική εξαπάτησης από τους ανθρώπους, εξουσίας επί ενδιάμεσου, τον αναγκάζουν να στραφεί ενάντια σε ένα κομμάτι του εαυτού του.[4]

Αυτή η φοβία του ανθρώπου όχι για αυτό που ελοχεύει εκτός της περιμέτρου του μα ακριβώς για αυτό το οποίο προστατεύει την περίμετρο, φτάνει μέχρι και τις μέρες μας. Σε ένα από τα βασικότερα παραμύθια της πρώιμης νεοτερικότητας, στην Ουτοπία του Thomas More, όλα είναι εδώ: το νησί ως προστατευμένη κοινότητα, πλήρως αρμονική, η θάλασσα ως ενδιάμεσος, προστάτης μα και απειλή καθώς είναι η δίοδος στη γη των μη ουτοπικών ανθρώπων, των πολεμοχαρών. Εκεί αμέσως δίπλα από την Ουτοπία, ακόμα στη ζώνη του ενδιάμεσου ζει και η φυλή των Βενάλιων, εκ του αγγλικού venality, οι φιλοχρήματοι, οι πουλημένοι. Λαός που περιγράφεται ως φιλοπόλεμος και βάρβαρος μα χρήσιμος στους φιλειρηνιστές ουτοπικούς, το απόγειο υποτίθεται του πολιτισμού, έτοιμοι να πεθάνουν για αυτούς. Είναι άνθρωποι με τους οποίους μπορείς να συνάψεις συμφωνίες μα και ζώα, βίαιοι. Περιγράφονται σχεδόν σαν ημιάγριοι, κάτι μεταξύ ζώου και ανθρώπου και οι ουτοπικοί παραδέχονται με φόβο ότι “αν όλοι οι Βελάνιοι πέθαιναν θα έκανα χάρη στο ανθρώπινο γένος” . Να και ένα άλλο παράδειγμα του ανθρώπου, εκεί που επί χιλιάδες χρόνια η μαγεία του κατάφερε να δουλέψει: ο φόβος για τον αδέσποτο σκύλο, ο προστάτης, μαγεμένος από τη σαγήνη της φωτιάς που έφυγε και τώρα θα στραφεί ενάντια στους ευεργέτες του.

Αυτό που η παραμυθιακή κληρονομιά μας δείχνει είναι ότι από το να προστατευτούμε από  τον “εχθρό” είναι καλύτερα να βρούμε έναν τρόπο να συνεννοηθούμε μαζί του και ότι διατρέχουμε μεγαλύτερο κίνδυνο από τους προστάτες παρά από τους εχθρούς. Η μαγική σκέψη δεν διαφέρει πολύ από τη σύγχρονη επιστήμη: υπονοεί ότι μπορεί να υπάρξει προς όφελος μας ένα ατελείωτο μανιπουλάρισμα των φυσικών δυνάμεων, με μια ιδιοτελή λογική.[5] Όπως κάθε ιδιοτέλεια, τρέμει το ενδεχόμενο τα τεχνάσματα της να αποτύχουν. Σήμερα αυτό σημαίνει ότι ενώ οι κίνδυνοι που εμφανίζονται είναι καθ’ όλα αληθινοί, προέρχονται από μια βαθιά και αλόγιστη επιθετικότητα προς τη φύση, μια άρνηση να παραδεχτούμε ότι και άλλοι οργανισμοί πάνω σε αυτοί τη γη θέλουν να ζήσουν πέρα από την βιομηχανική κοινωνία. “Διεκδικούν το χώρο τους τώρα” κατά κάποιο τρόπο μα οι εχθροί δεν είναι αυτοί. Οι εχθροί είναι οι ίδιοι οι προστάτες, το κράτος, οι φύλακες, και αυτό που έχουμε μάθει να λέμε “καπιταλισμός” που ξανά και ξανά με μαγικό τρόπο εμφανίζονται ως σωτήρες σε αληθινά προβλήματα που οι ίδιοι δημιούργησαν. Τα δημιουργήσαμε εμείς στο βαθμό που στρατευτήκαμε μαζί τους, που στηρίξαμε αυτόν τον τρόπο παραγωγής και τον πολιτισμό του. Η κριτική, η δική μας μορφή σκέψης, διασώζει από την μαγεία την αγάπη της για το έξωθεν, την ανοιχτότητα της στο ά-λογο και το “φυσικό”. Απορρίπτει όμως τον χρηστικό της χαρακτήρα, που αποτέλεσε προπομπό της σύγχρονης εργαλειακότητας του ιδιώτη. Το δικό μας φυλαχτό είναι μια σκέψη που δεν παραδίδεται αλόγιστα στις παγίδες της, στον ρομαντισμό, στην τυφλή πίστη ή στην εξύμνηση του ανθρώπου. Διασώζει από το κάθε τι αυτό που του αναλογεί και κινείται παράλληλα με τη γραμμή του πιο μακρινού ορίζοντα.

.


[1]    Sahi, Jyoti. “The Duality of Symbolism.” India International Centre Quarterly, vol. 13, no. 1, 1986, σσ. 117–129

[2]    Dean Miller, Animals and Animal Symbols in World Culture, Cavendish Square Publishing , σσ. 145-146

[3]    Τέτοια δέιγματα και άλλα πολλά ανάλογα περιέχονται στο περιοδικό του 19ου αιώνα motivi russkoj architekturi, ένα περιοδικό που κατά βάση περιείχε παραδοσιακή και θρησκευτική ρωσική αρχιτεκτονική. Δες https://www.kramola.info/vesti/protivostojanie/motivy-russkoj-arhitektury

[4]    Ίσως η καλύτερη αποτύπωση του φόβου αυτής της αμφισημίας είναι ο εβραϊκός μύθος του Γκόλεμ, που εμφανίστηκε στην μεσαιωνική Ευρώπη ως αντιστάθμισμα στον αντισημιτισμό. Το Γκόλεμ, ένα πλάσμα φτιαγμένο από λάσπη με τεχνικές μαγείας από τον ραββίνο, στοιχειωδώς νοήμον, ξεφεύγει από τον έλεγχο και μετατρέπεται σε απειλή για την ίδια την κοινότητα που φτιάχτηκε να προστατεύει.

[5]    Frazer, Sir James George, the golden Bough: A study in Magic and religion, 1922, σ.49-50

 

.

 

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΑΓΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ

.

ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΗ