Μία εξέταση του τρόπου με τον οποίο παρουσιάζεται η λίθινη «Πλάκα του Μπρόντγκαρ» φανερώνει μία σειρά από υποθετικά συμπεράσματα. Η πλάκα έχει αποτυπωθεί πολλές φορές και έχει αποτελέσει αντικείμενο συχνών συζητήσεων, με την προσοχή να στρέφεται πάντα μόνο στα εγχάρακτα σχέδια που φέρει πάνω της. Όμως σε αρκετά σημεία αυτά συνοδεύονται από αδρά, σκόπιμα ραμφίσματα: δακτυλιόσχημα, κυπελλοειδή σημάδια έχουν δημιουργηθεί με την τεχνική της τριβής εντός μίας εγχάρακτης λωρίδας, όπως και ένα πρόχειρα ραμφισμένο σχέδιο, που υπέρκειται μίας ακόμη λωρίδας. Δεν είναι γνωστό αν η πλάκα δουλεύτηκε ξανά και διαμορφώθηκε εκ νέου με αυτό το ράμφισμα ή αν αυτό αποτελούσε εξαρχής τμήμα του διακοσμητικού σχεδίου. Υπάρχουν δυσδιάκριτες περιπλοκότητες στην κατεργασία της πλάκας οι οποίες έχουν αγνοηθεί.
Στις έως τώρα συζητήσεις για τη νεολιθική τέχνη και αρχιτεκτονική, στο πλαίσιο των οποίων περιλαμβάνονται τόσο η μεγάλη, μνημειακή τέχνη όσο και τα απλούστερα και μικρότερου μεγέθους τεχνουργήματα, περισσότερη σημασία δίνεται σε μορφολογικές προσεγγίσεις και πολύ λιγότερη στην ίδια τη διαδικασία της κατασκευής. Η βάση αυτής της προβληματικής θεώρησης είναι μία στατική και μονοσήμαντη αντίληψη για την τέχνη και την αρχιτεκτονική που επικρατεί στους κόλπους της αρχαιολογίας. Παρά το γεγονός ότι περιλαμβάνει μία εκπληκτική ποικιλομορφία, τόσο όσον αφορά τη διαδικασία όσο και το πλαίσιο της, ο διάλογος για τη νεολιθική τέχνη επικεντρώνεται μονίμως στο επιφανειακό παρουσιαστικό της. Τα νεολιθικά κτίσματα συχνά αντιμετωπίζονται ως «έτοιμες» δημιουργίες, εστιάζοντας στην «οριστική» μορφή τους, χωρίς να μελετάται το πώς έτυχε να χτιστούν, να μετασκευαστούν και να διατηρηθούν σε χρήση ανά τους αιώνες.
Ο σκοπός πίσω από τα διάφορα διακοσμητικά μοτίβα που βρίσκονται σε νεολιθικά κτίσματα έχει επίσης υπάρξει αντικείμενο παρατεταμένης συζήτησης· αν, για παράδειγμα, αποτελούσαν κατ’ εξοχήν διακοσμητικά στοιχεία ή αν είχαν πρωτίστως συμβολική σημασία, όντας ένα είδος «γλώσσας», η οποία μπορεί να «διαβαστεί», με την πλειονότητα να τείνει προς τη δεύτερη εκδοχή. Κάποιοι αρχαιολόγοι έχουν επικεντρωθεί στη σχέση μεταξύ των λίθων και της διακόσμησής τους και έχουν χρησιμοποιήσει τους επιθετικούς προσδιορισμούς «εικονογραφική» και «πλαστική» για να περιγράψουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις διακόσμησης. Η «εικονογραφική διακόσμηση» περιλαμβάνει τη διακόσμηση ενός λίθου προτού αυτός τοποθετηθεί στην τελική του θέση, και πολλές φορές φαίνεται κάπως συγκεχυμένη ή ασυνάρτητη, παρουσιάζοντας σχέδια διαμορφωμένα με αξίνα ή χαρακιές. Η «πλαστική διακόσμηση» φαίνεται να λάμβανε υπ’ όψη τις προσφερόμενες δυνατότητες του λίθου και έτσι τα μοτίβα σχετίζονται με την επιφάνεια και το σχήμα του. Εικάζεται ότι δημιουργούνταν μετά την τοποθέτησή του στο επιθυμητό σημείο και περιλαμβάνει κάποια εγχάρακτα και σκαλισμένα σχέδια.
Είναι πλέον γενικά αποδεκτό ότι το κύριο χαρακτηριστικό της μεγαλιθικής τέχνης στη Βρετανία και στην Ιρλανδία είναι η κυριαρχία των μη παραστατικών σχεδίων. Κάθε νεολιθικός τάφος φαίνεται να έχει το δικό του μοναδικό «ύφος», που όμως αντλεί τεχνικές από ένα κοινό πεδίο τεχνογνωσίας, όπως η χάραξη, το σκάλισμα και η διαμόρφωση με αξίνα, το ράμφισμα και η τριβή, όπως και από κοινά μοτίβα διακόσμησης, που μπορεί να είναι γωνιώδη ή γεωμετρικά, ρομβοειδή, σε σχήμα μαιάνδρου, σε σχήμα V, καμπυλόγραμμα, σπειροειδή, δακτυλιόσχημα και μεμονωμένα ή πολλαπλά αψιδωτά σχήματα.
Χάραξη και λάξευση
Βαθιά σημάδια από απόξεση, χάραξη και λάξευση συναντώνται κατά μήκος της Βρετανίας και της Ιρλανδίας, αλλά δεν έχουν μελετηθεί τόσο διεξοδικά όσο τα πιο εντυπωσιακά σχέδια που έχουν δημιουργηθεί με την τεχνική του ραμφισμού. Εγχάρακτα γωνιώδη μοτίβα παρουσιάζονται στην πρώιμη φάση κατεργασίας σε σειρές ή ακολουθίες και ίσως να αποτελούσαν «οδηγούς» για επιπρόσθετα ραμφίσματα και περαιτέρω συμπλήρωση, αν και εμφανίζονται και ως αυτόνομα μοτίβα.
Ράμφισμα, τριβή και τρόχιση
Ανάλογα με το μέγεθος και το είδος του λίθου που χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο, τα ραμφίσματα μπορεί να είναι λεπτά και συγκεντρωμένα και να έχουν αξιοποιηθεί για να σχηματίσουν ξεχωριστά σχέδια, ή να είναι πιο πρόχειρα, ασυνάρτητα ή τυχαία. Συχνά τα σχέδια έχουν λειανθεί ή τριφθεί για να σχηματίσουν μοτίβα σπειροειδή ή καμπυλόγραμμα. Τα κυπελλοειδή και δακτυλιόσχημα σημάδια είναι η πιο διαδεδομένη μορφή βραχογραφίας παγκοσμίως, από διαφορετικές χρονικές περιόδους και σε ποικίλα χωρικά πλαίσια. Συναντώνται συχνά σε υπαίθριες βραχογραφίες, έχοντας υποστεί ραμφίσματα και τριβή, με μικρότερα «κύπελλα» να είναι πολλές φορές τροχισμένα, παρουσιάζοντας χαρακτηριστικές ραβδώσεις στο εξωτερικό τους.
Σκάλισμα με αξίνα και σμίλευση
Το σκάλισμα με τη χρήση αξίνας, το οποίο περιλαμβάνει την επαναληπτική κρούση του λίθου με σκοπό τη δημιουργία μίας ομοιόμορφης σκαλιστής επιφάνειας, είναι μια εξαιρετικά εξειδικευμένη διαδικασία. Ενισχύει την υφή και το χρώμα και καταδεικνύει σημαντική ενασχόληση με την επιφάνεια του λίθου. Τείνει να αποτελεί το τελευταίο στάδιο σε μία σειρά από διαδοχικές επεξεργασίες που εφαρμόζονταν στους διακοσμημένους λίθους. Λίθοι διαμορφωμένοι με αυτόν τον τρόπο συναντώνται σε κομβικά σημεία, όπως σε κατώφλια και εισόδους, και είναι έτσι τοποθετημένοι ώστε να διευκολύνεται η θέασή τους από κάποιον που εισέρχεται σε έναν χώρο παρά από κάποιον που εξέρχεται. Φαίνεται ότι προορίζονταν για να εκτιμώνται και θα πρέπει να γίνουν αντικείμενο μελέτης σε συνδυασμό με άλλες μορφές κατεργασίας και διακόσμησης.
Η σμίλευση, μία μορφή έμμεσης κρούσης που χρησιμοποιεί ένα εργαλείο από πυρόλιθο και λίθινο ή ξύλινο σφυρί, διαφέρει από το σκάλισμα και παράγει χαρακτηριστικές γωνιώδεις «ουλές». Επικαλύπτει το σκάλισμα και επίσης καταδεικνύει σημαντική ενασχόληση με την επιφάνεια του λίθου.
Στίλβωμα
Στην άλλη άκρη της κλίμακας, η υφή και οι επιφανειακές ιδιότητες της πέτρας ενισχύονταν και μέσω της τεχνικής του στιλβώματος. Στιλβωμένοι και χαραγμένοι λίθοι έχουν καταγραφεί σε διάφορες τοποθεσίες στις Ορκάδες. Σε όλες τις περιπτώσεις, παρακείμενοι λίθοι δεν είχαν στιλβωθεί, πράγμα που υποδεικνύει ότι η απόφαση να διακοσμηθούν συγκεκριμένοι μόνο λίθοι μπορεί να είχε παρθεί πριν την τοποθέτησή τους ή και κατά τη διάρκεια της κατασκευής του μνημείου. Ως επεξεργασία, ίσως αποτελούσε προετοιμασία του λίθου γιατην επακόλουθη χάραξή του, σκοπός που εικάζεται ότι ισχύει και για την επάλειψη χρωστικών ουσιών.
Χρωματισμός και βαφή
Ζωγραφισμένα με χρώμα σχέδια έχουν καταγραφεί σε μεγαλιθικά μνημεία στη δυτική Ιβηρική Χερσόνησο, στη Βρετάνη, στη Μάλτα και στη Σαρδηνία. Η απουσία παρόμοιων στοιχείων σε βρετανικά ή ιρλανδικά ταφικά μνημεία ίσως να οφείλεται στην επίδραση του κλίματος στη βαφή. Ένα σπειροειδές μοτίβο που καταγράφηκε στον Λίθο 11 στο Κάσλριγκ και το οποίο φαίνεται «εξαφανισμένο» από το 1995, ίσως αρχικά να ήταν χρωματισμένο και απλά να είχε φθαρεί λόγω των καιρικών συνθηκών. Υπέρυθρες φωτογραφίες από το Μέιζ Χόου επέδειξαν ένα σημείο το οποίο πιθανώς να ήταν ζωγραφισμένο. Στο συγκεκριμένο σημείο αντιστοιχούσε ένα άλλο όπου υπήρχε εγχάρακτο σχέδιο, στοιχείο που οδήγησε στην υπόθεση ότι οι αποξεσμένες γραμμές ίσως αποτελούσαν «οδηγούς» για την τοποθέτηση ή την επάλειψη χρωστικής ουσίας, ή ότι οι γραμμές μπορεί να χαράσσονταν πάνω σε μία ήδη ζωγραφισμένη επιφάνεια. Η συσχέτιση μεταξύ εγχάρακτων και ζωγραφισμένων μοτίβων σίγουρα υποδηλώνεται από ευρήματα και σε άλλες τοποθεσίες. Στα δύο κυκλικά εγκλείσματα στο Μάξεϊ βρέθηκαν δύο διακοσμημένα κέρατα ελάφου και ένα διακοσμημένο θραύσμα θωρακικού οστού μαζί με κεραμικά είδη. Τα δύο κέρατα ήταν διακοσμημένα με σημάδια σε σχήμα V και σταυρόσχημα σχέδια, συμπληρωμένα με κοκκινωπή, καστανόχρωμη ώχρα. Το θραύσμα θωρακικού οστού ήταν διακοσμημένο με εγχάρακτα V, χρωματισμένα με κόκκινη ώχρα και κάρβουνο, τα οποία είχαν αναμειχθεί με ζωικό λίπος για την παραγωγή της χρωστικής ουσίας. Άφθονες ποσότητες αιματίτη και ώχρας έχουν βρεθεί στο Ακρωτήριο Μπρόντγκαρ και ίσως να χρησιμοποιούνταν για να διακοσμήσουν τη μεγαλιθική αρχιτεκτονική. Είναι επίσης επιβεβαιωμένη η χρήση χρωστικών ουσιών και σε κεραμικά σκεύη.
«Φορητή» τέχνη
Διάφοροι φορητοί χαραγμένοι λίθοι έχουν βρεθεί σε σκαμμένους λάκκους σε πολλές τοποθεσίες στη Βρετανία και στην Ιρλανδία. Στη Νήσο του Μαν, μία σχιστολιθική πλάκα με σημάδια σε σχήμα V και ρομβοειδή σχήματα και στις δύο πλευρές βρέθηκε στο δάπεδο οικίας της ύστερης νεολιθικής περιόδου και μία ακόμα, διακοσμημένη με μαιάνδρους και παράλληλες γραμμές βρέθηκε σε ένα σύστημα διασυνδεδεμένων λάκκων. Μία οωειδής πλάκα με εγχάρακτες γραμμές στη μία πλευρά βρέθηκε στο δάπεδο ενός εργοστασίου παραγωγής πελέκεων στο Γκρέιγκ Λούιντ της βόρειας Ουαλίας.
Άλλα λίθινα αντικείμενα με διακόσμηση παρόμοια με αυτή που έχουν η κεραμική και οι επιτύμβιες βραχογραφίες είναι οι εγχάρακτες λίθινες σφαίρες και οι λίθινοι «φαλλοί» από το Νιούγκρεϊντζ και το Νόουθ στην Ιρλανδία. Ένα μικρό εγχάρακτο «τύμπανο» ιλυόλιθου με σπειροειδή σχήματα είχε βρεθεί στο Κλούιντ της Ουαλίας αλλά θεωρείται πλέον χαμένο. Εγχάρακτα ασβεστολιθικά αντικείμενα είναι γνωστά από πολλές νεολιθικές θέσεις στη νότια Αγγλία, όμως κανένα δεν μπορεί να συγκριθεί με τα «τύμπανα» από το Φόλκτον στο Γιόρκσερ, τα οποία είναι επιμελώς σμιλεμένα με μία σειρά από εγχάρακτα γεωμετρικά μοτίβα, ρομβοειδή, σε σχήμα μαιάνδρου και σε σχήμα V. Βρέθηκαν σε παιδική ταφή και περιέχουν σχηματικές αναπαραστάσεις ανθρώπινων προσώπων, τα οποία αποτελούνται από δύο «μάτια» κάτω από διπλά αψιδωτά «φρύδια».
TΟ ΓΡΑΜΜΑ Ꚛ
Πήρα αυτή
την πέτρα και είπα
είναι φίλη δική μου
με βοηθάει να ζω
να γνέθω το νήμα
να τρίβω το στάρι
να φιλοτεχνώ
να κοιμάμαι στεγνός
να φτιάχνω το βέλος
που βρίσκει το στήθος
του ζώου που αγαπώ
και σκοτώνω.
Πήρα αυτή
την πέτρα και είπα
είναι φύλακας
της ψυχής των φυλών
είναι σώμα
απ΄ το φως τ’ ουρανού
ήλιος, σελήνη
αστέρι, κομήτης
που έγινε χώμα
και μέσα του σκλήρυνε
η αναπνοή.
Πήρα αυτή
την πέτρα και είπα
είναι σταθερή
φροντίδα των όπλων
συντροφιά των νεκρών
ρήμα της γης
ζωή που ανοίγει
για τις ρίζες φυτών
μολύβι, καλέμι
καμβάς και πινέλο
καλάθι, πιάτο, κουτί.
Πήρα αυτή
την πέτρα και είπα
είναι χορδή
στη λύρα του πόντου
είναι οπή
στον αυλό της κοιλάδας
ο βέβαιος ήχος
που στέλνει ο αέρας
το σπίτι που δίνει
σιωπή στη φωνή.
.
Το πρώτο μέρος του παρόντος κειμένου αποτελεί μετάφραση και σύνθεση αποσπασμάτων από το βιβλίο Art and Architecture in Neolithic Orkney; Process, Temporality and Context, Antonia Thomas, 2016.
«Το Γράμμα» αποτελεί στιχούργημα του Χρ. Σακελλαρίδη
