Μέσα στην Άνοιξη, μια φίλη μου χάρισε το βιβλίο «Αν ήμουν στη θέση σου», μια λιτή τρίγλωσση έκδοση (Μακεδονικά, Ελληνικά, Αγγλικά), που όπως λέει το σημείωμα του επιμελητή Živko Grozdanoski, είναι ο καρπός του project: «Ιστορίες που γράφουμε # 1.0- εβδομαδιαίο residency στο εργαστήριο TWIXTlab, Αθήνα». Η μετάφραση των κειμένων στα Ελληνικά έγινε από την Emilija Majstorova-Stojanovska και την Σοφία Γρηγοριάδου, η οποία είχε και την επιμέλεια των κειμένων στην Ελληνική γλώσσα.

IVAN SOPOV, Ιστορία Ε (Μια από τις ιστορίες του βιβλίου)

Παρόλο που ο covid, ανέτρεψε τον αρχικό σχεδιασμό, η ανθολογία μικρής φόρμας που προέκυψε το 2020, μάς συστήνει 13 Μακεδόνες λογοτέχνες και λογοτέχνιδες. Η ιδέα της αλλαγής των ταυτοτήτων/θεάσεων ως concept μιας ανθολογίας με οδήγησε να αναζητήσω τον εμπνευστή της  έκδοσης Živko Grozdanoski. Λίγες εβδομάδες αργότερα, σε μια φιλόξενη Αθηναϊκή ταράτσα, μιλήσαμε για τα βιβλία του, τη συγγραφή, και τη λογοτεχνική σκηνή της Βόρειας Μακεδονίας.

Στο περιθώριο αυτής της συνάντησης μιλήσαμε για τα αγαπημένα μας βιβλία και για την ιδέα που έχει ήδη στο μυαλό του για το επόμενο βιβλίο του. Αυτός ο νέος Μακεδόνας συγγραφέας, αποδείχτηκε ότι είναι ένας ακούραστος συνομιλητής που καταφέρνει να είναι ήρεμος και εξαιρετικά ενθουσιώδης την ίδια στιγμή.

Είσαι 35 ετών, αλλά με πλούσια παραγωγή έργου. Πόσα βιβλία έχεις εκδώσει έως τώρα;

To πρώτο μου βιβλίο, ήταν ποίηση και με παρότρυνε να το εκδώσω ένας καθηγητής μου στο Λύκειο. Ήταν από κοινού με έναν φίλο, το 2005, και παρόλο που τώρα πια μοιάζει ως «αμάρτημα της παιδικής ηλικίας», ακόμη εκτιμώ κάποια από εκείνα τα πρώιμα ποιήματα.

Το 2009 εκδόθηκε το βιβλίο μου «Αποτυπώματα σε παγάκια» (Fingerprints on icecubes). Κείμενα πρόζας σε πολύ μικρή φόρμα, όχι τόσο αφηγηματικά, αλλά περισσότερο στοχαστικά, ίσως επηρεασμένα από τον David Albahari (Σέρβος συγγραφέας) και τον Goran Stefanovski (Mακεδόνας συγγραφέας). Συνολικά έχουν εκδοθεί επτά βιβλία μου, μέχρι τώρα.

Είναι εύκολο να εκδώσει κάποιος κείμενά του στη Β. Μακεδονία;

Eξαρτάται. Υπάρχουν εκδοτικοί οίκοι στους οποίους είναι πολύ δύσκολο να φτάσει κανείς, και άλλοι που κυριολεκτικά παρακαλούν να εκδώσουν έργα. Σε κάποιες περιπτώσεις ο συγγραφέας πληρώνει από την τσέπη του την έκδοση και ο εκδοτικός οίκος δεν προωθεί, ούτε καν διανέμει το βιβλίο. Τέτοιοι εκδότες δεν χαίρουν εκτίμησης. Υπάρχουν και πολλές περιπτώσεις εκδόσεων που οι συγγραφείς δεν χρηματοδοτούν την έκδοση.  Σε αυτό συμβάλλει ένα ετήσιο open call από το Υπουργείο Πολιτισμού το οποίο επιχορηγεί όχι μόνο εκδόσεις αλλά και θεατρικά, εικαστικά, μουσική κλπ που προωθούν και τονώνουν τη Μακεδονική πολιτισμική παραγωγή. To Υπουργείο θέτει κάθε φορά κριτήρια και εφόσον το κάθε έργο τα πληροί μοριοδοτείται ανάλογα. Οι γυναίκες καλλιτέχνιδες λαμβάνουν επιπλέον μοριοδότηση λόγω φύλου.  Τα επιλεγμένα έργα, στη λογοτεχνία για παράδειγμα, χρηματοδοτούνται ώστε να καλυφθούν πλήρως τα έξοδα της έκδοσης, αλλά και να λάβει ένα ποσό ο συγγραφέας. Το open call αφορά όλες τις «ενεργές» γλώσσες της χώρας, Μακεδονικά, Αλβανικά, Τούρκικα, κοκ. .

Στη ροή της συζήτησης ο Živko αναφερόμενος σε όσα βιβλία του έχουν εκδοθεί και καθώς προκύπτει ότι κινείται σε διαφορετικά είδη λογοτεχνίας (ποίηση, πεζά, νουβέλα, βιβλίο για παιδιά το πιο πρόσφατο), με οδηγεί αναπόφευκτα σε μια επισήμανση για την παραγωγικότητά του.

Μοιάζει να συμβαίνει αυτό, αλλά δεν είναι έτσι. Αισθάνομαι ότι κάποιες φορές αυτοσαμποτάρομαι και κωλυσιεργώ. Βέβαια μεταξύ των βιβλίων μου που εκδίδονται, επεξεργάζομαι ιδέες για μελλοντικά έργα τόσο που νομίζω ότι θα εκραγεί ο εγκέφαλός μου,  ή εργάζομαι πάνω σε άλλα κείμενα. Το πιο πρόσφατο βιβλίο μου*, που είναι για παιδιά, περιέχει 5 ιστορίες και η πρώτη είχε γραφτεί το 2009.  Συνέλλεγα και επεξεργαζόμουν το υλικό για ένα βιβλίο μου για μια δεκαετία, οπότε η εντύπωση ότι υπάρχει ένα συνεχές «γράφω-εκδίδω», δεν ισχύει.

[*5 Iστορίες Από Όλο Τον Κόσμο , Čudnašuma, Σκόπια, 2021. Στις αρχές Μαΐου 2022, το βιβλίο κέρδισε το πρώτο βραβείο στην κατηγορία του, από τον Μακεδονικό Σύνδεσμο Εκδοτών Bιβλίου].

Υπάρχει μια σχετική άγνοια σε εμάς για την παράδοση που είχε και εν πολλοίς διατηρεί η Β. Μακεδονία στη λογοτεχνία. Αν δεν κάνω λάθος, υπήρξε κάποια περίοδος που οι συγγραφείς επιδοτούνταν από την πολιτεία με ένα είδος μισθού.

Ναι, συνέβαινε αυτό την περίοδο του Κομμουνισμού. Το κράτος παρείχε στους λογοτέχνες κάποιο ποσό κι εκείνοι απαλλαγμένοι από άγχη διαβίωσης δημιουργούσαν μέσα σε ένα μποέμ κλίμα, ή εργάζονταν σε παρεμφερείς με τη συγγραφή δουλειές, ως αρχισυντάκτες ή δημοσιογράφοι. Ένας από τους καθηγητές μου και γνωστός ποιητής στη χώρα, δημοσίευσε εκείνη την περίοδο δυο τρία ποιήματά του σε ένα από τα δύο επίσημα περιοδικά της εποχής και με την αμοιβή που έλαβε αγόρασε μια γραφομηχανή. Υπήρχε ένα γερά διαμορφωμένο δίκτυο που λειτουργούσε υπέρ της καλλιτεχνικής δημιουργίας, που ταυτόχρονα την αναγνώριζε ως αμειβόμενη εργασία..

Έχει παραμείνει κάτι από τη δυναμική εκείνου το δικτύου στο παρόν;

Τα πράγματα πλέον λειτουργούν λίγο πολύ όπως και σε άλλες χώρες, μέσα από ιδρύματα και θεσμούς. Τότε η έκδοση ενός βιβλίου σήμαινε ότι είχε αξία το έργο, θα ακολουθούσε δεύτερη έκδοση και αρκετά από τα αντίτυπα θα έβρισκαν τη θέση τους σε δημόσιες βιβλιοθήκες, ή θα γίνονταν παρουσιάσεις σε σχολεία, για τις οποίες οι συγγραφείς αμείβονταν.

Ας μην ξεχνάμε πως μέσα από πολέμους και διασπάσεις το Μακεδονικό αλφάβητο κωδικοποιήθηκε επίσημα το 1945 και αυτό οδήγησε σε μια άνθηση της λογοτεχνικής παραγωγής.

Υπήρχε ελευθερία στην έκφραση όπως υπήρχαν και λογοτέχνες που επέλεγαν να γράφουν κείμενα εθνικιστικής προπαγάνδας, αλλά με τον ένα ή τον άλλο τρόπο υπάρχουν και σήμερα συγγραφείς συστημικοί..

Η εγκατεστημένη παράδοση λογοτεχνικής παραγωγής θα είχε ιδανικά στην άλλη πλευρά της εξίσωσης ενεργούς αναγνώστες. Ισχύει αυτό; Yπάρχει ένα δυναμικό αναγνωστικό κοινό;

Παρατηρώ τον τελευταίο καιρό μια τάση ως προς την ανάγνωση. Ακόμη το ίδιο το βιβλίο ως αντικείμενο γίνεται ένα είδος ήπιου statussymbol. Toνα σε δουν να διαβάζεις ή να κρατάς ένα βιβλίο, να ποστάρεις στο Instagram βιβλία είναι ένα trend, που δεν ξέρω αν είναι η αποτύπωση ενός εναργούς αναγνωστικού κοινού ή μια εφήμερη μόδα εικόνας. Πάντως υπάρχουν κάποια βιβλία που έχουν φτάσει την 10η έκδοση, οπότε αυτό αντικατοπτρίζει τη ζήτηση. Το τιράζ για την πρώτη έκδοση είναι συνήθως 500 αντίτυπα, μιλάμε για μικρή κοινότητα, και βέβαια η ρήσηπου συναντάμε σχεδόν 200 χρόνια πριν στα σημειωματάρια του Leopardi: «Έχουμε περισσότερους συγγραφείς παρά αναγνώστες» εξακολουθεί να βρίσκει την αναλογία της όχι μόνο στη Μακεδονία, αλλά και στην Ιταλία, και στην Ελλάδα, και σε πολλές ακόμη χώρες.

Ένας φίλος μου λέει, ότι στην Μακεδονία δεν έχουμε λογοτεχνική σκηνή, αλλά λογοτεχνική σέχτα. (γέλια). Λίγο πολύ γνωρίζονται όλοι μεταξύ τους και σε μια τόσο μικρή κοινότητα εύκολα κάποιος θα μπορούσε ναρκισσιστικά ή ακόμη και με όρους αγοράς να θεωρήσει το έργο του και τον εαυτό του ως κεντρική φιγούρα. Είναι ανθρώπινο αλλά και αστείο και τελικά εκτός δημιουργίας. Δεν είναι τόσο παρήγορο ότι το ίδιο συμβαίνει και αλλού..

Εκτός από βραδιές ανάγνωσης ή παρουσιάσεις σε μικρούς χώρους, όπως συμβαίνει λίγο πολύ παντού, ο Živko αναφέρει το Struga Poetry Evenings. Τι είναι και τι συμβαίνει εκεί;

To φεστιβάλ Struga Poetry Evenings, είναι ετήσιο και είναι το παλαιότερο διεθνές φεστιβάλ ποίησης παγκόσμια. Ξεκίνησε στην πόλη Struga το 1961, έχοντας αρχικά τοπικό χαρακτήρα, τo 1963 ανοίχτηκε σε όλη την Γιουγκοσλαβία  και το 1966 έγινε διεθνές. Eίναι μια μεγάλη γιορτή ποίησης. Κάθε χρόνο υπάρχει ένας τιμώμενος ποιητής, ποιήτρια. Από τον Mahmoud Darwish, τoν Nerouda, τoν Allen Ginsberg, την Margaret Atwood, τον Ρίτσο, τον Ted Hughes, την Nancy Morejon, μέχρι την Carol Ann Duffy, είναι δεκάδες οι ποιητές που έχουν παραβρεθεί. Τις ημέρες αυτής της γιορτής είναι η ποίηση που υποβάλλει το ρυθμό της στην πόλη και όλοι ακολουθούν..

Τι είναι αυτό που σε κινητοποιεί ως προς την συγγραφή;

Υποθέτω ότι κυριαρχεί η επιθυμία να μην καταπιέσω μια ιδέα, να εκφράσω με αυτό τον τρόπο τα περιεχόμενά της και να εμπλακώ μέσω των κειμένων με την κοινότητα.  Από βιβλίο σε βιβλίο κάπως διαφοροποιείται όλο αυτό. Το πρώτο μου βιβλίο ήταν μια ποιητική συλλογή που δεν μπορώ να ανακαλέσω καν πώς γράφτηκε.Δεν είναι θέμα απόφασης. Δεν αποφασίζω ούτε καν για το είδος, κάτι έρχεται στο μυαλό μου, παίρνει μορφή και πρέπει να απελευθερωθώ από αυτό γράφοντάς το. Τα ερεθίσματα είναι πολλά και ευτυχώς όχι προδιαγεγραμμένα.

Σε ένα βιβλίο του David Albahari είχα διαβάσει το εξής: «Προσέχω πολύ όταν ετοιμάζω το τραπέζι για το μεσημεριανό. Τοποθετώ πάντα το πιρούνι δίπλα στο κουτάλι, αλλά δεν τοποθετώ ποτέ το κουτάλι δίπλα στο πιρούνι». Αυτό το μικρό απόσπασμα ήταν για μένα εκρηκτικό. Είχε πολύ περισσότερα να μου πει από την επιφάνειά του, είχε έναν ρυθμό ο οποίος με συνεπήρε και ταίριαξε με τον ρυθμό του βιβλίου ενός άλλου συγγραφέα του Goran Stefanovski. Μακεδόνες και Σέρβοι συγγραφείς, συνεργάζονταν στενά ιδιαίτερα στο παρελθόν, στην Γιουγκοσλαβία.

Ένας φίλος μου, διακεκριμένος συγγραφέας,  λέει ότι από τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας κι έπειτα θεωρεί τον εαυτό του άπατρι.

Όλα αυτά τα στοιχεία γίνονται αναφορές, δίχως να μπορούν απαραίτητα να εξηγηθούν.

Στο βιβλίο μου «Δαχτυλικά αποτυπώματα σε παγάκια», το πρώτο δαχτυλικό αποτύπωμα, αναφέρεται στην αίσθηση που έχουν οι άνθρωποι όταν επισκέπτονται μέρη που τους αρέσουν λέγοντας «ένα κομμάτι μου έμεινε για πάντα εκεί». Ωστόσο σε μένα συμβαίνει κάτι άλλο, όταν επιστρέφω δεν έχω την εντύπωση ότι παρέμεινε κάποιο μέρος του εαυτού μου στον τόπο, αλλά ότι βρήκα κάτι από εμένα εκεί που ήταν ξεχασμένο ούτε και ξέρω από πότε. Έτσι αναρωτιέμαι σε πόσους τόπους πρέπει να βρεθώ για να μαζέψω όλα τα κομμάτια του εαυτού μου και πόσο ανολοκλήρωτος θα εξακολουθώ να παραμένω ως το τέλος. Αυτή η πρώτη αφήγηση έφερε αλυσιδωτά τις επόμενες του συγκεκριμένου βιβλίου.

Αυτή την περίοδο έχω επικεντρωθεί στην συγγραφή μιας ψευδο-αυτοβιογραφίας. Διαπιστώνω ότι δίχως τη μυθοπλασία, υπάρχει η επίπονη δυσκολία της «μετάφρασης» της προσωπικής εμπειρίας, ώστε να επικοινωνηθεί σε άλλους.  Στην αυτοβιογραφία του o Salman Rushdie, αναφέρει κάπου πως όταν έγραφε του «Σατανικούς Στίχους» είχε πάντοτε μπροστά του αυτό το σημείωμα:

“Το να γράφεις ένα βιβλίο είναι σαν να κάνεις ένα  Φαουστικό συμβόλαιο αντίστροφα. Για να κερδίσεις την αθανασία ή τουλάχιστον την υστεροφημία, χάνεις ή τουλάχιστον καταστρέφεις την πραγματική σου ζωή”.

Δεν υπάρχουν κανόνες, ωστόσο χρειάζεται εμπλοκή και συνεχής παρουσία του συγγραφέα απέναντι στο κείμενο του ακόμη κι αν στο χαρτί καταλήγουν δυο φράσεις σε μια μέρα δουλειάς.     Η Olivera Nikolova (θεωρείται κορυφαία μυθιστοριογράφος της Μακεδονίας), κάποια εποχή που με βασάνιζε ένα κείμενο, με συμβούλεψε να μην το πιέζω και να αφήσω τη χρονικότητα του ρυθμού να με συναντήσει αβίαστα..

Τι γίνεται με τα πιο πρακτικά ζητήματα, αυτά που αφορούν τα προς το ζην;

Θα έλεγα ότι βρίσκομαι σε μια καλή συνθήκη αυτή την εποχή. Εργάζομαι ως συγγραφέας και επιμελητής για μια μεγάλη εταιρεία που το αντικείμενό της είναι η παραγωγή βιβλίων για παιδιά και έχει καταφέρει να έχει μια πολύ θετική ανταπόκριση στην κοινότητα, λόγω του εξαιρετικού υλικού στις εκδόσεις της και της ευρείας γκάμας (animation, εκπαιδευτικά, ταξιδιωτικά). Σε ένα από τα τελευταία τους project, συνεργάστηκαν με δασκάλους που γράφουν παιδικές ιστορίες, που στη συνέχεια επιμελούμαι, σύμφωνα με τις θεματικές όπως προκύπτουν από το πλαίσιο του εκπαιδευτικού προγράμματος. Είμαι λοιπόν υπό μια έννοια τυχερός, που εργάζομαι σε συναφές πεδίο και δεν κάνω μια δουλειά ολωσδιόλου άσχετη με τη συγγραφή, όπως στο παρελθόν, που θα μου απομυζούσε ενέργεια και ψυχή.

O Živko Grozdanoski είναι μέλος της Ένωσης Μακεδόνων Συγγραφέων και εργάζεται με προσήλωση ως προς τον εκσυγχρονισμό, τόσο του περιοδικού που εκδίδει η Ένωση, όσο και ως προς την εσωτερική της αναδιάρθρωση. Αθροίζοντας την μέχρι τώρα εργογραφία του, αλλά και όλες τις συγγενικές προς την συγγραφή ενασχολήσεις του, διαπιστώνω ότι έχει ξεκινήσει από αρκετά νεαρή ηλικία και στην διάρκεια της κουβέντας μας, φαίνεται πως αυτό χαρακτηρίζει εν πολλοίς τους καλλιτέχνες της χώρας.

Κρατώ αυτό το τελευταίο φεύγοντας από τη συνάντηση, και αναρωτιέμαι μήπως θα μπορούσε να ακουμπά τα αίτια του στην πρότερη εμπόλεμη κατάσταση, στις διασπάσεις, στις ανασυστάσεις. Μήπως έχουν δημιουργηθεί αντανακλαστικά δημιουργικής ταχύτητας, ακριβώς επειδή οι άνθρωποι εκεί έχουν βιώσει την ταχύτητα της καταστροφής και του θανάτου.

Παρόλο το braindrain, υπάρχουν πυρήνες 20αρηδων και 30άρηδων που στήνουν από το πουθενά ανεξάρτητα φεστιβάλ, εκθέσεις κλπ, ή άλλοι που εμπλέκονται ενεργά σε κοινωνικοπολιτικό ακτιβισμό. Αυτές οι πρακτικές συνδυαζόμενες με την δημιουργική ταχύτητα, φαίνεται να παράγουν το αντίδοτο στο κύμα νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού που πηγαίνει χέρι- χέρι με το νεοσυντηρητισμό και εξαπλώνεται ως ιός όχι μόνο στην Β. Μακεδονία αλλά σχεδόν σε όλο τον δυτικό κόσμο.

 

bio

Ο Živko Grozdanoski είναι συγγραφέας και μεταφραστής από τα Ιταλικά στα Μακεδονικά και αντίστροφα. Έχει δημοσιεύσει μια ποιητική συλλογή, πέντε βιβλία πεζογραφίας και ένα βιβλίο παιδικής λογοτεχνίας. Διηγήματά του περιλαμβάνονται σε δέκα ανθολογίες, σε οχτώ γλώσσες. Χρησιμοποιεί το ψευδώνυμο Jules Menard.

 

Ο πρόλογος του εν λόγω βιβλίου που στάθηκε η αφορμή αυτής της συζήτησης
ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΗ
H Υρώ επιμένει στο "Υ" και αρνείται το "Η", με ένα ή δυο "Τ". Καμιά φορά γράφει σε τσιγαρόχαρτα, και καπνίζει στριφτά τσιγάρα μαζί με λέξεις όπως ο Λουις Φελίπε Πινέδα. Oι Μπάρτλεμπυ της γραφής είναι οι αγαπημένοι της αναχωρητές.