Ο Αυτοκράτορας ρώτησε τον Δάσκαλο Γκούντο:

«Τι συμβαίνει σε έναν πεφωτισμένο άνθρωπο μετά τον θάνατό του;»

«Και πού να ξέρω εγώ;» αποκρίθηκε ο Γκούντο.
«Αφού είσαι πεφωτισμένος», είπε ο Αυτοκράτορας.
«Ναι, είμαι, μεγαλειότατε», απάντησε ο Γκούντο, «αλλά όχι ακόμα πεθαμένος».

 

Τα επιθανάτια ποιήματα (jisei) υπήρξαν σημαντικό κομμάτι της ιαπωνικής λογοτεχνικής παράδοσης κι έχουν την προέλευσή τους στον Zεν Bουδισμό. Γραμμένα από ποιητές, άρχοντες, σαμουράι και βουδιστές μοναχούς (όπως αυτά που παρουσιάζουμε εδώ), αποτελούσαν έναν σύντομο αποχαιρετισμό στη ζωή και ταυτόχρονα έναν στοχασμό γύρω από το θάνατο και το εφήμερο της ύπαρξης.

Η επιλογή για το μικρό αυτό αφιέρωμα έγινε από το βιβλίο του Yoel Hoffmann με τίτλο “Japanese Death Poems: Written by Zen Monks and Haiku Poets on the Verge of Death” (Tuttle Publishing, 1986).

.
ΖΟΣΟ ΡΟΓΙΟ 蔵叟朗誉 Πέθανε την πέμπτη μέρα του έκτου μήνα του 1276, σε ηλικία ογδόντα τεσσάρων ετών.

Ογδόντα τέσσερα χρόνια
μελέτησα τις διδαχές του Βούδα
Τώρα αμπαρώθηκαν γύρω μου οι πύλες
Κανείς δεν ήταν ποτέ εδώ –
Ποιος είναι, λοιπόν, αυτός που πεθαίνει;
Και γιατί να τον κλάψω;
Αντίο!
Καθάρια η νύχτα,
ήρεμη φέγγει η σελήνη
το αεράκι στα πεύκα
μελωδεί σαν λύρα.
Δίχως εμένα, δίχως κανέναν
Ποιος το ακούει;

.

ΝΑΜΠΟ ΤΖΟΜΙΟ 南浦紹明 Πέθανε την εικοστή ένατη μέρα του δωδέκατου μήνα του 1308, σε ηλικία εβδομήντα τεσσάρων ετών. Το 1307, ακριβώς ένα χρόνο πριν το θάνατό του, ο Νάμπο έγραψε:

Η εικοστή ενάτη του δωδέκατου μήνα
Της χρονιάς αυτής
Δεν έχει ταξιδιού προορισμό.
Του χρόνου τέτοια μέρα
δεν θα υπάρχει ούτε ένας τόπος
για μένα.

Μετά τον θάνατό του Νάμπο, οι στίχοι αυτοί θεωρήθηκαν προφητικοί. Και πράγματι, στις 29 Δεκεμβρίου του 1308, ο Νάμπο πήρε το πινέλο του, έγραψε το ακόλουθο ποίημα, και μετά ξεψύχησε:

Στο διάολο ο αέρας!
Τη βροχή ας την πάρει η οργή!
Δεν αναγνωρίζω Βούδα κανέναν.
Ένα χτύπημα όμοιο με αστροπελέκι –
Ένας κόσμος περιστρέφεται
γύρω απ’τον άξονά του.

.
KΟΧΟ ΚΕΝΙΤΣΙ 峰顕 Πέθανε την εικοστή μέρα του δέκατου μήνα του 1316, σε ηλικία εβδομήντα έξι ετών.

Είτε καθιστός φύγω είτε όρθιος
το ίδιο κάνει.
Πίσω μου αφήνω μόνο
έναν σωρό από οστά.
Στον αέρα στροβιλίζομαι
και με βρόντημα κεραυνού
πέφτω στη θάλασσα.

*Ο θάνατος στην παραδοσιακή καθιστή θέση του Ζεν, όπως και το να πεθάνει κανείς όρθιος θεωρείτο ίδιον πεφωτισμένου ανθρώπου.

.
ΤΕΤΟ ΓΚΙΚΟ 徹翁義亨 Πέθανε τη δέκατη πέμπτη μέρα του πέμπτου μήνα του 1369, σε ηλικία εβδομήντα πέντε ετών.

Αντικρίζω την καίρια στιγμή
Ακόμη κι ο Βούδας αποσβολώνεται
Όλα γίνονται μια δίνη
Προσγειώνομαι στην κοιλάδα του τίποτα.

Αυτό ήταν το επιθανάτιο ποίημα του Τέτο. Μερικές μέρες πριν το θάνατό του, είχε δώσει στους μαθητές του ένα σφραγισμένο μήνυμα, λέγοντάς τους να το ανοίξουν μονάχα αφότου θα είχε πεθάνει. Το μήνυμα αυτό έγραφε:

Την αλήθεια δεν την παίρνεις
από κάποιον άλλο
Την κατέχεις εξαρχής
και πάντα εσύ.

.
ΝΤΑΪΝΤΟ ΙΤΣΙ’Ι 道ー以 Πέθανε την εικοστή έκτη μέρα του δεύτερου μήνα του 1370, σε ηλικία εβδομήντα εννιά ετών

Η μουσική της μη-ύπαρξης
γεμίζει το κενό:
Άνοιξης ήλιος
λευκότητα χιονιού
σύννεφα όλο φως
αέρας διάφανος.

.
ΣΟΥΜΠΟ ΣΟΚΙ 春浦宗熙 Πέθανε τη δέκατη τέταρτη μέρα του πρώτου μήνα του 1496, σε ηλικία ογδόντα οκτώ ετών.

Στον ουρανό είναι το σπαθί μου
ακουμπισμένο.
Με τη στιλπνή του λάμα
θα αποκεφαλίσω τον Βούδα
και όλους τους αγίους του.
Ας χτυπήσει όπου θέλει ο κεραυνός.

Λέγεται πως μετά την απαγγελία αυτού του ποιήματος, ο Σούμπο γέλασε δυνατά και πέθανε. Η καρατόμηση του Βούδα υποδηλώνει πνευματική ελευθερία και απεξάρτηση από τις θρησκευτικές παραδόσεις. Σύμφωνα με τους βουδιστές, όποιος αμαρτάνει κατά της θρησκείας, μέλλει να σκοτωθεί από χτύπημα κεραυνού. Αρκετά χρόνια πριν τον θάνατό του, μα ήδη άρρωστος, ο Σούμπο αποχαιρέτησε τους μαθητές του με τα εξής λόγια: «Άλλοτε υποστήριξα τους ουρανούς, κι άλλοτε τη γη. Άλλοτε μεταμορφώθηκα σε δράκο, άλλοτε σε φίδι. Διένυσα κατά βούληση τους κύκλους της ζωής και του θανάτου. Όλους τους πατέρες της πίστης μας τους αποποιήθηκα. Δίνω και παίρνω κατά βούληση. Ξεσκίζω τη λεοπάρδαλη με τα δόντια μου ∙ το πνεύμα μου συντρίβει όρη».
Ο Σούμπο είχε ζητήσει από τους ακολούθους του να τον αποτεφρώσουν και να θάψουν την τέφρα του στο χώμα, απαγορεύοντάς τους να ορθώσουν ταφόπλακα στη μνήμη του. Η διαθήκη του έγραφε: «Ούτε ένα κόκαλο στο σώμα μου δεν είναι ιερό – ένας δυσώδης σωρός οστών θα μείνει. Σκάψτε μια βαθιά τρύπα στη γη κι εκεί θάψτε τα απομεινάρια μου, για να μη λεκιάζει ούτε ένας κόκκος στάχτης τα πράσινα βουνά».

.

ΝΤΑΡΕ ΜΟ だれも Πέθανε την δέκατη έβδομη μέρα του ενδέκατου μήνα του 1520, σε ηλικία ενενήντα ετών.

Απλώθηκε σκοτάδι στον κάμπο
Κανένας γρύλος
δεν σπάει τη σιωπή
Άστέρι κανένα δεν τη φωτίζει
Βαδίζω κατά κει.

.
ΤΑΪΓΚΕΝ ΣΟΦΟΥ 太原崇孚 Πέθανε τη δέκατη μέρα του δεύτερου μήνα του 1555, σε ηλικία εξήντα ετών.

Ζυγώνω το πρόσωπο
στον καθρέφτη της ζωής μου:
εξήντα χρόνια.
Με μια κίνηση σπάω
την αντανάκλαση.
Ο κόσμος απαράλλαχτος
Όλα στη θέση τους.

.

ΝΤΑΙΡΙΝ ΣΟΤΟ 林宗套 Πέθανε την εικοστή έβδομη μέρα του πρώτου μήνα του 1568, σε ηλικία ογδόντα εννέα ετών

Μια ζωή ολόκληρη
το σπαθί μου ακόνιζα
Τώρα, μπροστά στο θάνατο,
το βγάζω απ’ το θηκάρι
και –αλίμονο –
η λάμα είναι σπασμένη.

.
ΤΑΚΟΥΑΝ ΣΟΧΟ 沢庵宗彭 Πέθανε την ενδέκατη μέρα του δωδέκατου μήνα του 1645, σε ηλικία εβδομήντα τριών ετών

Ο Τακουάν ήταν μια ιδιάζουσα προσωπικότητα. Βαθιά καλλιεργημένος, ποιητής και ζωγράφος, ενέπνεε θαυμασμό στους άρχοντες και τους λαϊκούς ανθρώπους εξίσου. Ωστόσο δεν επιθυμούσε να έχει μαθητές, γιατί δεν θεωρούσε τον εαυτό του δάσκαλο. Στα τριάντα έξι του τέθηκε επικεφαλής ενός μεγάλου ναού στο Κιότο. Ο Τακουάν, που αποστρεφόταν τις θέσεις εξουσίας, εγκατέλειψε το ναό τρεις μέρες αργότερα. Όταν ο σόγκουν, ο ανώτατος στρατιωτικός ηγέτης, τον κάλεσε να εργαστεί γι’ αυτόν, εκείνος αρνήθηκε. Ο σόγκουν, τιμωρώντας τον για την απειθαρχία του, εξόρισε τον Τακουάν στα βουνά, απ’ όπου εκείνος δεν θέλησε ποτέ να επιστρέψει, ακόμα κι όταν άρθηκε η ποινή της εξορίας του.
Ο Τακουάν δεν δεχόταν στην αρχή να γράψει επιθανάτιο ποίημα, αλλά τελικά υπέκυψε στις παρακλήσεις όσων έστεκαν γύρω από το νεκροκρέβατό του και παίρνοντας το πινέλο του σχεδίασε μονάχα τον χαρακτήρα 夢, που σημαίνει ‘όνειρο’.

.
ΝΤΟΚΙΟ ΕΤΑΝ 道鏡慧端 Πέθανε την έκτη μέρα του δέκατου μήνα του 1721, σε ηλικία ογδόντα ετών.

Στον ίσκιο εδώ
του θανάτου
δυσκολεύομαι
να αρθρώσω την ύστατη λέξη
Θα πω, λοιπόν, μονάχα:
«Είναι ανείπωτη».
Τίποτε άλλο, τίποτε άλλο.

Ο Ντόκιο, γνωστός και ως Σότζου Ρονίν, έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σε μια καλύβα, αρνούμενος να πάει σε κάποιο από τα μεγάλα μοναστήρια. Θεωρούσε ότι ο διαλογισμός είναι η ουσία του Ζεν και φερόταν απότομα σε πιστούς που τον αναζητούσαν για να ακούσουν τις διδαχές του. Πότε-πότε τους έδιωχνε άγρια, κραδαίνοντας το σπαθί του, μιας και είχε υπάρξει άλλωστε σαμουράι. Ο Ντόκιο έγραψε τις τελευταίες του λέξεις καθισμένος με στητή την πλάτη, όπως καλεί η στάση του Ζεν. Έπειτα άφησε κάτω το πινέλο του, σιγοσφύριξε έναν αρχαίο σκοπό, έβγαλε ένα τρανταχτό γέλιο, και ξεψύχησε.

.

ΣΕΝΓΚΑΪ ΓΚΙΜΠΟΝ 仙厓義梵 Πέθανε την έβδομη μέρα του δέκατου μήνα του 1837, σε ηλικία ογδόντα οκτώ ετών.

Όποιος έρχεται ξέρει μόνο
την αρχή του
Όποιος φεύγει ξέρει μόνο
το τέλος του
Το να κρατιέσαι απ’ τον βράχο
Δε σε σώζει από το χάσμα
Τα χαμηλά σύννεφα
Ποτέ δεν ξέρουν κατά πού
Θα τα σπρώξει ο αέρας.

Ο Σενγκάι, μοναχός, ζωγράφος και ποιητής, είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες μορφές του ιαπωνικού Ζεν. Σε πολλά ποιήματα και σκίτσα του, περνάει το μήνυμα πως δεν αξίζει να ζει κανείς μια «νεκρή» ζωή. Κάποτε, χάρισε σε μια νιόπαντρη κοπέλα ένα ποίημα γραμμένο προς τιμήν της, όπου την προέτρεπε: «Νεαρή νύφη, Να είσαι ζωντανή μέχρι να σου πουν ‘Πέθανε! Πέθανε!’». Σε ένα του σκίτσο, ένας σκυφτός, καραφλός γέροντας προσπαθεί να ξεγελάσει τον Θάνατο. Πάνω από την εικόνα, ο Σενγκάι, είχε γράψει: «Αν πεις, ‘Έλα πάλι αργότερα’, αυτός αμέσως θα έρθει να σε αρπάξει. Πες του καλύτερα, ‘Δεν θα με βρεις ώσπου να κλείσω τα ενενήντα εννιά’».

 

Παρουσίαση-Μεταφράσεις: Τόνια Κοβαλένκο

.

Εικόνα

ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΗ
Η Τ. Κ. μεταφράζει αγγλόφωνη λογοτεχνία, έχει δημοσιεύσει 3 ποιητικές συλλογές και δεν σκοπεύει να εκδώσει τέταρτη, παρόλο που γράφει ακόμα.