Κείμενο: Παναγιώτης Βελτανισιάν, Γιάννης Χαιρετάκης
Φέτος συμπληρώνονται 2500 χρόνια από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και πολλοί είναι οι φορείς εκείνοι που έχουν σχεδιάσει επετειακές εκθέσεις και δράσεις, προβάλλοντας τη σημασία και τις αξίες του ιστορικού γεγονότος, κυρίως μέσα από γνωστά καλλιτεχνικά έργα και συναφές υλικό. Με την ίδια αφορμή, αποφασίσαμε κι εμείς να παρουσιάσουμε μία ιδιαίτερη ομάδα αντικειμένων, η οποία είναι ελάχιστα γνωστή. Πρόκειται για μια σειρά από κάρτες* μικρού μεγέθους (περίπου 4Χ7εκ.), οι οποίες, κυρίως την περίοδο από τα τέλη του 19ου αι. και ως τα μέσα του 20ου αι. (ή και λίγο αργότερα), συνοδεύουν συσκευασίες προϊόντων καθημερινής χρήσης σε χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής. Σοκολάτες, συσκευασίες με ραδίκια, ζωμό κρέατος, μαργαρίνη, βαφικές ύλες, τσάι και καπνό, είναι μερικά μόνο από τα προϊόντα, τα οποία περιέχουν κάρτες με ποικίλα θέματα: ζωολογία, φυτολογία, τουριστικούς προορισμούς, ανακαλύψεις, σημαντικά πρόσωπα, γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας κ.λπ. Ανάμεσα σε αυτά η Ελλάδα και η ελληνική ιστορία εμφανίζονται αρκετές φορές.
Με τη χρήση «επιμορφωτικών» καρτών το επιθυμητό μήνυμα διαχέεται εύκολα και με πολύ χαμηλό κόστος στο καταναλωτικό κοινό, που (πλέον) ανήκει σε όλες τις κοινωνικές ομάδες, αν αναλογιστούμε, για παράδειγμα, την περιορισμένη πρόσβαση που μπορούσε να έχει το κοινό σε εμβληματικά έργα, όπως η Ναυμαχία της Σαλαμίνας (1862/64), του Wilhelm von Kaulbach, που κοσμεί το Βαυαρικό Κοινοβούλιο στο Μόναχο. Η εκμάθηση, λοιπόν, της ιστορίας μέσα από μικρές κάρτες επιτυγχάνεται με έναν διαφορετικό – «μαρκετινίστικο» – τρόπο. Σε όλες τις κάρτες υπάρχει μία συνήθως σκηνή, μικρή περιγραφή του ιστορικού γεγονότος και τα στοιχεία του προϊόντος. Εδώ έχουμε επιλέξει έντεκα κάρτες που αφηγούνται με πολύ παραστατικό τρόπο τα διάφορα επεισόδια της ναυμαχίας.
Στην καθοδική του πορεία προς την Κεντρική Ελλάδα, και μετά τη νίκη του στις Θερμοπύλες, ο Πέρσης βασιλιάς φτάνει στην Αθήνα. Στοιχεία της Ανατολής αποδίδονται στερεοτυπικά, όπως τα στεγασμένα φορεία και οι λαμπρές ενδυμασίες ανθρώπων και ζώων (ΕΙΚ. 1). Οι περισσότεροι από τους κατοίκους της Αθήνας έχουν μετακινηθεί στη Σαλαμίνα, όπου έχει αγκυροβολήσει και ο ελληνικός στόλος. Στο πολεμικό συμβούλιο που λαμβάνει χώρα στο νησί υπάρχει διαφωνία ανάμεσα στον Αθηναίο στρατηγό Θεμιστοκλή και τον Σπαρτιάτη ναύαρχο Ευρυβιάδη. Ο τελευταίος υψώνει το ραβδί του για να χτυπήσει τον Θεμιστοκλή που επιμένει να αντιμετωπίσουν τον περσικό στόλο στα Στενά της Σαλαμίνας. Τότε ο Θεμιστοκλής του απαντά με την παροιμιώδη φράση «Πάταξον μεν, άκουσον δε!» (ΕΙΚ. 2).
Η ναυμαχία διεξάγεται στις 28 ή 29 Σεπτεμβρίου του 480 π.Χ. και διαρκεί μία μόλις ημέρα. Κύριος πρωταγωνιστής αναδεικνύεται η αθηναϊκή τριήρης, ένα κωπήλατο σκάφος με ιδανικές αναλογίες βάρους, ταχύτητας και προώθησης, μικρό και ευέλικτο εν συγκρίσει με τα μεγαλύτερα περσικά πλοία που έχουν, επιπλέον, να υπερπηδήσουν και τον σκόπελο της δυσχέρειας κινήσεων στο στενό θαλάσσιο πέρασμα. Η ευφυΐα του Αθηναίου στρατηγού Θεμιστοκλή έγκειται, κυρίως, στην επιλογή του στρατηγικού σημείου διεξαγωγής της ναυμαχίας (ΕΙΚ. 3-4).
Η σύγκρουση είναι σφοδρή. Καταστρέφονται γύρω στα 300 περσικά πλοία, ενώ περίπου 40.000 υπήκοοι του Ξέρξη βρίσκουν φρικτό θάνατο (Εικ. 5-6). Ο Αισχύλος θα περιγράψει τη σύγκρουση: «Το εμβόλισμα το άρχισε ένα ελληνικό σε ένα φοινικικό. Μπερδεύτηκαν κουπαστές και πρύμνες. Τα συνέτριψε. Και τότε έγινε ολοκληρωτική επίθεση. Στην αρχή άντεχαν οι γραμμές μας. Μα όταν πύκνωσαν τα καράβια στο στενό φράκαραν όλα. Έπεφταν το ένα στ’ άλλο. Άνοιγαν οι πρώρες, σπάζαν τα κουπιά. Μεταξύ μας βυθιζόμασταν…» (Πέρσες 408-416, μτφ. Κ. Τοπούζης).
Μέχρι τη δύση του ήλιου το αποτέλεσμα έχει κριθεί. Η νίκη των Ελλήνων γιορτάζεται με διάφορους τρόπους: βάρκες με πλήθος κόσμου εξορμούν στη θάλασσα (Εικ. 7), ενώ όταν οι νικητές καταφθάνουν στη στεριά γίνονται δεκτοί με πανηγυρισμούς (Εικ. 8-9).
Σύμφωνα με την παράδοση, και οι τρεις μεγάλοι τραγικοί ποιητές σχετίζονται με κάποιον τρόπο με τη ναυμαχία. Ο Ευριπίδης γεννιέται στη Σαλαμίνα την ημέρα της ναυμαχίας, ο Αισχύλος λαμβάνει μέρος σε αυτήν, ενώ ο Σοφοκλής ως έφηβος ορίζεται επικεφαλής στο χορό των επινικίων μετά τη ναυμαχία (Εικ. 10). Οκτώ χρόνια αργότερα, το 472 π.Χ., ο Αισχύλος θα γράψει τους «Πέρσες», μια τραγωδία με θέμα την οδύνη των Περσών όταν πληροφορούνται για τη συντριπτική τους ήττα στη Σαλαμίνα, και θα λάβει την 1η θέση στα Μεγάλα Διονύσια (Εικ. 11).
Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας συγκαταλέγεται ανάμεσα στις ναυμαχίες-ορόσημα για τον δυτικό πολιτισμό και η παρουσία της στις «επιμορφωτικές» κάρτες των προϊόντων μόνο έκπληξη δεν αποτελεί.
.
* Οι κάρτες προέρχονται από το αρχείο του Π. Βελτανισιάν
.
