Σαν κάποιος πεθάνει, από τους αρχαίους χρόνους, ένας τρόπος για να μην ξεχαστεί είναι να στηθεί μνημείο στον τάφο του. Με άλλα λόγια, προκύπτει ένα «μνήμα». Στις μέρες μας η κοιμητηριακή τέχνη από καλαισθητική άποψη δεν είναι στα φόρτε της καθώς έχει βιομηχανοποιηθεί. Γνώρισε όμως καλύτερους καιρούς και βέβαια απαιτούσε χρήματα. Το μνημείο μπορεί να ήταν μια περίτεχνη στήλη με επιγραφή ή κι ένα άγαλμα.
Όπως ας πούμε, εάν επρόκειτο για τάφο γυναίκας, ο διάκοσμος μπορεί να έπαιρνε κάποτε τη μορφή μιας «Κοιμωμένης». Καλώς έρχεται στο νου η διάσημη «Κοιμωμένη» του Χαλεπά στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών. Η εικονογραφία της «Κοιμωμένης» έχει μια μακρά παράδοση που πηγαίνει πίσω στο χρόνο, όπως στη μυθική «Αριάδνη» των προχριστιανικών χρόνων, όταν ο ύπνος και ο θάνατος θεωρούνταν αδέλφια.
Γενικά, σε ιστορίες και μύθους -αλλά και στην πραγματική ζωή- η τέχνη έχει τη δυνατότητα να υποκαταστήσει το πρόσωπο που μας λείπει, ανεξάρτητα από το εάν ζει ή όχι: βρίσκεται δίπλα μας μέσω ενός ειδώλου που βλέπουμε για να αντέξουμε την απουσία και έτσι γεννάται το πορτρέτο. Άλλοτε δεν κρατούν οι ζωντανοί μονάχα το πορτρέτο· στην περίπτωση των περίφημων νεκρικών προσωπογραφιών Φαγιούμ (1ος αιώνας π.Χ. -3ος αιώνα μ.Χ.), λέγεται ότι το πορτρέτο ετοποθετείτο στο φέρετρο του νεκρού, με την ιδιαιτερότητα (κατά μία υπόθεση τουλάχιστον) ότι η ζωγραφισμένη εικόνα αυτή είχε φιλοτεχνηθεί ενόσω το τιμώμενο πρόσωπο ζούσε και μάλιστα απαθανατιζόταν πάνω στην ακμή του.
Διαφορετική είναι η περίπτωση των μετα-θανάτιων πορτρέτων που έγιναν δημοφιλή το 19ο αιώνα (εικόνα επάνω): σε αυτό συντέλεσε η εφεύρεση της φωτογραφίας και δεν ήταν παρά η πρακτική λήψης φωτογραφιών ανθρώπων μετά από την τελευταία τους πνοή, συνήθως με μια προσπάθεια εξιδανίκευσης της απεικόνισης ώστε να αποτελέσει ένα «όμορφο αναμνηστικό». Σήμερα κάτι τέτοιο φαντάζει μακάβριο ή τρομακτικό σ’ εμάς: θα φωτογραφίζατε ας πούμε νεκρή τη μητέρα σας και θα κρατούσατε τη φωτογραφία αυτή μέσα στο πορτοφόλι σας; Προτιμούμε φωτογραφίες απ’ όσο ζούσαν οι αγαπημένοι μας άνθρωποι και αυτές επιλέγουμε να τοποθετήσουμε στα μνήματά τους.
Στη χριστιανική τέχνη, η εικονογραφία της «Κοίμησης της Θεοτόκου» λειτουργεί ως σημείο μνήμης αλλά και τρόπου να κρατήσουμε την εικόνα μιας πανάγαθης μορφής κοντά μας σαν ένα είδος φυλαχτού παρότι μάλλον θα προτιμούνταν για απεύθυνση προσευχής άλλες εικόνες της Παναγίας και όχι η στιγμή του θανάτου της.
Η λέξη «Κοίμηση» μάς παραπέμπει στις «Κοιμωμένες» της αρχαιότητας αλλά και σε νεότερες. Είναι ο θάνατος κατ’ ευφημισμόν, μια υπόσχεση αφθαρσίας ή και επιστροφής. Η δε εικονογραφία της Θεοτόκου τη στιγμή που εκπνέει ή αφότου εξέπνευσε φέρνει στο νου μετα-θανάτια πορτρέτα. Με τη διαφορά βέβαια ότι αποτελεί σύνθεση πολυπρόσωπη και μεταφορά -ζωγραφική ή γλυπτική- μιας σκηνής από γραπτή πηγή και όχι αποτύπωση «ζωντανής» σκηνής με το φωτογραφικό φακό. Η «Κοίμηση» έγινε θέμα εικονογράφησης αμέτρητες φορές τόσο στην ανατολική Ορθόδοξη τέχνη όσο και στη δυτική των Καθολικών. Προέκυψαν ακόμη οπτικές προσεγγίσεις που δείχνουν τη συνέχεια μετά από την Κοίμηση που είναι η στιγμή της Ανάληψης της Θεοτόκου στον Ουρανό:
Για τη θρησκεία είναι σημαντική η αφηγηματική λειτουργία της τέχνης: διηγείται με εικόνες επεισόδια από τη ζωή των κύριων προσώπων του ιερού δράματος. Η στιγμή που η Παναγία πεθαίνει στα 72 της χρόνια, γίνεται κομβικό στάδιο αφήγησης του βίου της. Τιμάται στα μέρη μας κάθε Δεκαπενταύγουστο.
Υπάρχουν φερειπείν εικόνες από τη γέννηση της Παναγίας, τον Ευαγγελισμό, κ.α. Έτσι δεν μπορεί να λείπει από τη σχετική εικονογραφία και ο επίλογος. Τι και αν στην Καινή Διαθήκη δεν εντοπίζονται πληροφορίες για τον θάνατο της Μαρίας. Ακολουθούν νεότερες διηγήσεις, όπως σε Απόκρυφα Ευαγγέλια.
Από τον 4ο αιώνα εκτιμάται ότι εκκλησιαστικοί συγγραφείς αναφέρονται στην ιστορία του τέλους της· η Θεοτόκος πληροφορήθηκε από έναν άγγελο ότι πρόκειται να αφήσει τα εγκόσμια, τρεις ημέρες πριν σφαλίσει τα μάτια της, κι έτσι μπόρεσε να προετοιμαστεί κατάλληλα, να προσευχηθεί και να χαρίσει τα λιγοστά της υπάρχοντα στις γειτόνισσες. Η Θεοτόκος δέχτηκε το μήνυμα με χαρά, καθώς ο Υιός της θέλησε να την πάρει κοντά του. Σε πολλές εικόνες βλέπουμε τον Χριστό να έρχεται να παραλάβει την ψυχή της Μαρίας. Η ψυχή λαμβάνει τη μορφή του φασκιωμένου στα λευκά βρέφους στην αγκαλιά του Υιού, με το λευκό να παραπέμπει στην αγνότητά της (παρθενία). Σαν μια αντιστροφή ρόλων από τότε που η Μαρία κρατούσε τον Ιησού-βρέφος στην αγκαλιά της. Η μητρότητα και ο κύκλος της ζωής.
Την ημέρα της Κοίμησης, μια νεφέλη άρπαξε τους Αποστόλους και τους μετέφερε στα Ιεροσόλυμα, στο σπίτι του Ευαγγελιστή Ιωάννη στο οποίο διέμενε η Θεομήτωρ. Έτσι τους βλέπουμε στις πιο πολλές εικόνες να περιστοιχίζουν τη νεκρική κλίνη. Περισσότερες λεπτομέρειες -στις οποίες δεν στεκόμαστε επί του παρόντος- δίνουν οι συγγραφείς χριστιανικών κειμένων. Η πλοκή οδηγεί τρεις ημέρες μετά από την Κοίμηση, όταν η σορός δεν βρίσκεται στον τάφο: η Παναγία αναστήθηκε. Το μέρος της ταφής σήμερα -μάλλον συμβολικό- είναι επισκέψιμο μνημείο στους πρόποδες του όρους των Ελαίων στην Ιερουσαλήμ και ανηγέρθη Εκκλησία.
Δεν μένει παρά να δούμε ορισμένες ακόμα εικόνες, από διαφορετικούς αιώνες, οι οποίες ενώνουν ανθρώπους διαχρονικά με το νήμα αγαθών υποσχέσεων και ελπίδων.
