Τα αποκαΐδια αχνίζουν ακόμη

Τα αποκαΐδια αχνίζουν ακόμη

Σπάνιες φωτογραφικές αποτυπώσεις από την δοκιμαζόμενη Θεσσαλονίκη του 1917

[έρευνα και σχόλια: Σαμσών Ρακάς]

«Ναυαγοί της ιστορίας κωπηλατούμε»
Πρόδρομος Μάρκογλου

Όσο κι αν απέχουμε πλέον περισσότερο του ενός αιώνα από τις φωτογραφίες που δείχνουν την Θεσσαλονίκη να φλέγεται, γεμάτη συντρίμμια, έχοντας πάνω της απλωμένο ένα στρώμα αποκαΐδια, αυτές δεν παύουν να πληγώνουν τον θεατή. Ειδικά εκείνον που γνωρίζει πως η βιβλικής φύσεως πυρκαγιά που εκδηλώθηκε τον Αύγουστο του 1917, εν μέσω του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, δεν κατέστρεψε απλώς 1.000.000 τ.μ., μα αφάνισε ανεπιστρεπτί ένα ζωντανό μουσείο ιστορίας.

Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο η πόλη στάθηκε στα πόδια της και σύντομα μια σύγχρονη πόλη υψώθηκε στην ίδια θέση, διατηρώντας στα θεμέλιά της μνήμες από εκείνες τις 32 πύρινες ώρες.

Εις μνήμην αυτών των ωρών, εντοπίσαμε μια σειρά ανέκδοτων κυρίως φωτογραφιών από την Θεσσαλονίκη εκείνης της περιόδου, οι οποίες παρόλο που αποτυπώνουν την καταστροφή και μοιάζουν με ταφόπλακες, καταφέρνουν μέσα από τα συντρίμμια να ιχνογραφήσουν αρχιτεκτονικά το παρελθόν ενός ανεπιτήδευτου κοσμοπολιτισμού και μιας συμβιωτικής πολυεθνικής κουλτούρας.

⇓

Αεροφωτογραφία που αποτυπώνει πανοραμικά τις τελευταίες ώρες της πυρκαγιάς καθώς έχει ήδη ισοπεδώσει μεγάλο μέρος της πόλης. Πέρασμα στη νέα εποχή. Ο Βενιζέλος «ήταν ενθουσιασμένος με την προοπτική της Νέας Θεσσαλονίκης, σχεδόν θεωρούσε την πυρκαγιά σταλμένη από τη θεία πρόνοια, καθώς έδινε την ευκαιρία να σχεδιασθεί μια πόλη αντάξια μιας θαυμάσιας τοποθεσίας, ενός ευημερούντος λιμανιού και της έδρας την διοίκησης της Μακεδονίας» θα πεί ο Thomas Mawson, που τον συνάντησε στο Παρίσι.

Μια ακόμη τρομακτική αεροφωτογραφία που αποτυπώνει την στιγμή του κινδύνου. Μέσα από την απόχρωση που έχει πάρει αναδύεται μια μεγαλειώδης νοσηρότητα.

Η ζώνη γύρω από την εκκλησία της Αγίας Σοφίας, η οποία δεν έχει ακόμη απολέσει τον μιναρέ της, μοιάζει με βομβαρδισμένο τοπίο. Το έδαφος ακόμη αχνίζει κατά τόπους. Άνθρωποι πάνω στα συντρίμμια έχουν επιστρέψει αναζητώντας τα πολύτιμα υπάρχοντά τους. Εκτός κι αν πρόκειται για πλιάτσικο, μιας και δεν έλλειψαν λεηλασίες σπιτιών και καταστημάτων. Τις επόμενες μέρες, δύο Γάλλοι στρατιώτες τουφεκίστηκαν με απόφαση του στρατηγού τους, όταν συνελήφθησαν να πουλούν κλεμμένα κοσμήματα.

Δυο μαύρες φιγούρες περιφέρονται στον δρόμο που μοιάζει να έχασε πια το όνομά του, τον προορισμό του, την θέση του στην ιστορία.

Οι τρούλοι από το διασωθέν παλαιό χαμάμ προσπαθούν να ξεπλύνουν τη στάχτη και το κάρβουνο. Μεταξύ των κτηρίων που κάηκαν ήταν το Ταχυδρομείο, το Δημαρχείο, η Οθωμανική Τράπεζα, η Εθνική Τράπεζα, τρεις ορθόδοξοι ναοί, το Σαατλή Τζαμί και άλλα 11 τεμένη, η Αρχιραββινεία με όλο το αρχείο της και 16 από τις 33 συναγωγές. Επίσης καταστράφηκαν 4.096 από τα 7.695 καταστήματα αφήνοντας ανέργους το 70% των εργαζομένων.

Μεταξύ των κτιρίων που κατάφεραν να γλιτώσουν ήταν το Διοικητήριο (πάνω δεξιά) ύστερα από τις προσπάθειες των υπαλλήλων του. Στην πόλη δεν υπήρχε οργανωμένη πυροσβεστική υπηρεσία.

Στρώσεις ιστορίας μεταξύ βίου και ολέθρου.

Μια μέρα μετά. Η οδός Εγνατία βαστάει ακόμη και τοπογραφεί τον χώρο. Η Παναγία των Χαλκέων δεξιά. Μπεζεστένι αριστερά. Πιο πίσω διακρίνεται ο τρούλος από την καθολική εκκλησία στην οδό Φράγκων. Η πόλη αναζητάει το ιστορικό της στίγμα. Σεφαραδίτες Εβραίοι, Έλληνες, Τούρκοι. Αγγλικά και γαλλικά στρατεύματα. Στρατιώτες από τα Βαλκάνια. Πρόσφυγες απ’ τον Βορρά. Όλοι ψάχνουν μιαν επιστροφή στην εμπόλεμη κανονικότητά τους.

Δύο φωτογραφίες από τον Άγιο Δημήτριο που δεν άντεξε. Οι φιγούρες στα συντρίμμια θαρρείς πως βρίσκονται μέσα σ’ ένα φιλμ του Ταρκόφσκι. Ο ναός, η ιστορία του οποίου βάσταγε από το 313 μ. Χ., αναστηλώθηκε «εκ βάθρων» χάρη στον αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο, που είχε κρατήσει σημειώσεις, σχέδια και φωτογραφίες.

Τα μπαγκάζια έχουν μαζευτεί. Η φωτιά πλησιάζει. Κινείται αργά. Σαν νομοτέλεια. Δίνοντας στους ανθρώπους χρόνο για αναχώρηση. Δεν θέλει να σκοτώσει. Μόνο να ισοπεδώσει την πόλη.

Η φωτιά όπως φαινόταν από το πλάτωμα πάνω από το Αλατζά Ιμαρέτ στην Άνω Πόλη, που είχε καταφύγει μέρος των πολιτών με τα υπάρχοντά τους.

Ένα κορίτσι έχει πλαγιάσει σε μια στοίβα με αποσκευές. Δικαιούται λίγη ξεκούραση. Το μέλλον που την περιμένει είναι ασήκωτο.

Και οι δύο φωτογραφίες που φανερώνονται εδώ αποτυπώνουν τον εσωτερικό χώρο της Παναγίας Αχειροποιήτου το 1917, καθώς είχε μετατραπεί σε καταυλισμό για πυρόπληκτους. Ο συγκεκριμένος ναός έχει παράδοση φιλοξενίας ανέστιων, είτε πρόκειται για πυρόπληκτους είτε για πρόσφυγες. Ο δημόσιος θηλασμός του βρέφους μοιάζει με πράξη αντίστασης μπρος στην τραγωδία της μοίρας.

Υστερόγραφο

Λίγες μέρες πριν τη φωτιά, ένας φωτογράφος από τα γαλλικά στρατεύματα βγάζει εν πλω την συγκεκριμένη φωτογραφία, συλλαμβάνοντας άθελά του τις άγριες διαθέσεις του συμπυκνωμένου ιστορικού χρόνου.

Οι φωτογραφίες προέρχονται από δύο διαφορετικές συλλογές που βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας (BNF): α) από το γαλλικό ειδησεογραφικό πρακτορείο της εποχής Agence Rol [Agence photographique] και β) άλμπουμ με φωτογραφίες από τα γαλλικά στρατεύματα και συγκεκριμένα της ταξιαρχίας Escadrille 507 που είχε στρατοπεδεύσει στο Λεμπέτ της Θεσσαλονίκης (Album de photographies d’un aviateur français sur le front d’Orient).

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:

Μνήμες από τα ταραχώδη χρόνια του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης (’74-‘84)