Ταλαντούχος φωτογράφος, προπαγανδιστής, ή και τα δύο;
Ποιος ήταν ο Απόστολος Βερβέρης; Γεννημένος στη Σμύρνη το 1900, μετά από την εφιαλτική Μικρασιατική Καταστροφή, βρέθηκε το 1922 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Εκεί μαθήτευσε δίπλα σ’ έναν Αρμένιο φωτογράφo και πολύ σύντομα ο Βερβέρης θα αποκτούσε φήμη τρανού φωτογράφου στην ελληνική κοινότητα της Αιγύπτου. Πράγματι, τα πορτρέτα του ξεχωρίζουν για την ζωντάνια τους.
Ο πατριάρχης, η βασιλική οικογένεια όταν βρέθηκε εξόριστη, υψηλά πολιτικά πρόσωπα και μεγαλοαστοί θα τον εμπιστεύονταν για να φροντίσει το φωτογραφικό τους πορτρέτο.
.
(μέλη βασιλικής οικογένειας)
.
Ήταν ακόμη ο φωτογράφος που απαθανάτισε στην Αλεξάνδρεια το επιθανάτιο περιβάλλον του Κ.Π. Καβάφη το 1933 λίγες ώρες μετά την εκδημία του. Οι φωτογραφίες αυτές άλλωστε αποτέλεσαν το έναυσμα να αναζητήσω πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του από εδώ και από κει για να γραφτεί ετούτο το άρθρο. Το γιατί βγήκαν ετούτες οι οχτώ φωτογραφίες (δύο από το νοσοκομείο και 6 από το σπίτι του) δεν γνωρίζω. Πιθανότατα να συνεργαζόταν με τις ελληνικές αρχές από τα χρόνια της Αλεξάνδρειας και οι φωτογραφίες αυτές να αποτελούν μια επαγγελματική ανάθεση από τις τόσες που θα ακολουθήσουν αργότερα στην Ελλάδα. Βέβαια, το να γνώριζε τον Καβάφη προσωπικά, διόλου απίθανο, αν αναλογιστούμε την εγγύτητα που χαρακτήριζε την ελληνική κοινότητα εκεί. Όπως και να ‘χει, το αποτέλεσμα είναι συγκλονιστικό και, όπως ήρθαν τα πράγματα, αρκετά κρίσιμο για το σύνολο της δουλειάς του.
Ο Βερβέρης από το 1936 θα διατηρούσε δυο φωτογραφικά στούντιο, ένα στην Αλεξάνδρεια και ένα στην Αθήνα, στο Κολωνάκι, πριν αφήσει οριστικά το πρώτο το 1948.
(Αλέξης Μινωτής)
(Άννα Μαρία και πριγκίπισσα Αλέξια)
.
Η φήμη της καλής δουλειάς του, καθώς και οι υψηλές γνωριμίες, τον οδήγησαν να αναλάβει κρατικές αναθέσεις. Για παράδειγμα, το καθεστώς Μεταξά (1936-1941) τού ανέθεσε διάφορα φωτογραφικά projects για την τόνωση της εικόνας της κυβέρνησης. Κι αργότερα, μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1944, το υπουργείο Ανοικοδομήσεως θα ζητούσε τη συμμετοχή του στην οπτική αποτύπωση των καταστροφών και των θυσιών της Ελλάδας κατά τη διάρκεια του πολέμου, που παρουσιάστηκε με τη μορφή εκθέσεων το 1946, σκοπεύοντας στη διεθνή ευαισθητοποίηση και στη διεκδίκηση αποζημιώσεων πολέμου.
Φαίνεται πως ο Βερβέρης δεν είχε κανένα πολιτικό δισταγμό να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο κράτος για οποιοδήποτε σκοπό. Εκτός από φωτογραφική τεκμηρίωση πρόσφερε υπηρεσίες παραγωγής εικόνων προπαγάνδας. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου φωτογραφίζει τις μάχες του Ελληνικού Στρατού έναντι των «Σλαυοκομμουνιστών» ανταρτών.
Η φωτογραφική του καριέρα συνεχίζεται στη Μακρόνησο, όπου είχε ειδική αποστολή να φωτογραφίσει τους εξόριστους, όπως συνέβη την ίδια περίοδο και με τον γνωστό φωτογράφο της εποχής Χαρισιάδη. Ο Βερβέρης απαθανάτισε σχεδόν ευτυχισμένους εξόριστους που θαρρείς πως ήταν ευγνώμονες προς την ελληνική κυβέρνηση, η οποία τους έστειλε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Μακρόνησο ώστε να τους σωφρονίσει και να τους «βάλει στο σωστό δρόμο», για το καλό το δικό τους και της κοινωνίας. Με το φακό του, ο Σμυρνιός εξιδανίκευσε τις συνθήκες κράτησης και αλλοίωσε λίγο πολύ την πραγματικότητα, παρουσιάζοντας έναν ειδυλλιακό τόπο εξορίας…
(Προσοχή στις ενσωματωμένες λεζάντες πάνω στα δελτάρια)
Οι δε εικόνες που συγκεντρώθηκαν από τη Μακρόνησο συμπεριλήφθηκαν σε μια αντικομμουνιστική έκθεση στο Ζάππειο Μέγαρο των Αθηνών το 1952. Την ίδια χρονιά συμμετείχε και στην ίδρυση της Ελληνικής Φωτογραφικής Εταιρείας.
Το 1954 θα ταξιδέψει στην Κύπρο για λογαριασμό του Υπουργείου Εξωτερικών με στόχο να «επιβεβαιώσει» την ελληνικότητα του νησιού. Λίγο το ότι η ελληνικότητα ήταν έκδηλη και δεν απαιτούσε πολύ κόπο για να φανερωθεί, λίγο το ότι η εποχή της άκρατης προπαγάνδας είχε κάπως κοπάσει, ο Βερβέρης αισθάνεται ελεύθερος και μας παραδίδει φωτογραφίες σπάνιας ομορφιάς. Στις φωτογραφίες αυτές από προπαγανδιστής γίνεται κατά τη γνώμη μου ένα ώριμος φωτογράφος που δεν του λείπει ο στοχασμός, γεγονός που αποτυπώνεται στην πραγμάτευση του φωτός. Η υπέρμετρη αναζήτηση της φωτοσκίασης εκδηλώνει μια αγωνία ρεαλισμού, αν και πάντα παγιδευμένη μέσα στις συντηρητικές διακλαδώσεις της εποχής του. Ακολουθούν μερικές φωτογραφίες για να καταλάβετε τι εννοώ:
Συνολικά τα αρχεία του αριθμούν περισσότερες από 15.000 εικόνες που δείχνουν αρχαιότητες, τοπία, σκηνές καθημερινής ζωής στην ελληνική επαρχία, ήθη και έθιμα, γυναίκες και άντρες με παραδοσιακές στολές. Δεν έχουμε πρόσβαση σε αυτές. Όταν αποκτηθεί, οπότε και θα διαθέτουμε μια συνολικότερη εικόνα του έργου του, σε συνδυασμό με την ανάκτηση κάποιων βιογραφικών πληροφοριών για τη ζωή του, θα είμαστε σε θέση να απαντήσουμε με σιγουριά στο αρχικό ερώτημα αυτού του άρθρου, και για το αν υπερισχύει η ιδιότητα του προπαγανδιστή έναντι του ταλέντου του.
Θα άφηνε την τελευταία του πνοή στις 13 Ιουνίου 1980.
Τα περισσότερα βιογραφικά στοιχεία για τον Απ. Βερβέρη (όπως και οι φωτογραφίες της Κύπρου) αντλήθηκαν από το προσεγμένο κυπριακό αρχείο https://photography-ververis.dioptra.cyi.ac.cy. Με εξαίρεση αυτή του αρχείου Καβάφη (Ίδρυμα Ωνάση) οι υπόλοιπες φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο ΕΛΙΑ.
