Οι σβηστές οθόνες των συσκευών ψυχαγωγίας, εργασίας, συναλλαγών και επικοινωνίας -όπως υπολογιστών και κινητών τηλεφώνων- γίνονται ο μαύρος καθρέφτης που αντικατοπτρίζουν τους χρήστες τους, όλους εμάς, σαν ένα «αρνητικό» φωτογραφίας που περιμένει να «εμφανιστεί» με το άνοιγμά τους. Η σκέψη πως η εμφάνιση αυτή έχει γίνει αναπόφευκτος όρος της κοινωνικής μας συνύπαρξης επιφέρει τεχνοφοβικούς συνειρμούς. Πόσο συμπαγής είναι η συνθήκη αυτή; Υπάρχει άραγε η δυνατότητα διάνοιξης ρωγμών; Αυτός ο καθρέφτης δίνει το όνομά του στη δημοφιλή σειρά Black Mirror που βγήκε στη βρετανική τηλεόραση το 2011 και μέσα στα επόμενα χρόνια θα αποκτούσε φανατικούς οπαδούς σε πολλές χώρες.
Διαφημίστηκε ως η σειρά που άλλαξε τον τρόπο που βλέπουμε την τεχνολογία, το μέλλον, τον κόσμο, εμάς τους ίδιους, την ιδιωτικότητα, τις σχέσεις, το σεξ, την οικογένεια, την εργασία και τη μεταθανάτια ζωή. Ήρθε για να μας «αφυπνίσει» απέναντι στην κοινωνία του θεάματος και του ελέγχου που ενσαρκώνεται μέσω των τεχνοεπιστημονικών κατορθωμάτων. Αν τελικά τα κατάφερε ή έγινε ένα ακόμα θέαμα προς κατανάλωση παραμένει ζήτημα ανοικτό. Σίγουρα πάντως ανέδειξε προβληματοθεσίες που αναπτύσσει η επιστημονική κοινότητα αναφορικά με το ζήτημα της ψηφιακότητας. Και έτσι αποτέλεσε έναν τρόπο για την Δέσποινα Καταπότη, επίκουρη καθηγήτρια Πολιτισμικής Θεωρίας και Ψηφιακού Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, να παρουσιάσει στο φοιτητικό ακροατήριο σύνθετες θεωρητικές έννοιες που σχετίζονται με την ψηφιακότητα χωρίς να καταφεύγει διαρκώς σε συμβατικές μεθόδους και εποπτικά μέσα διδασκαλίας, αλλά ξεκινώντας το μάθημα με την προβολή ενός επεισοδίου του Black Mirror. Όταν η σειρά μεταφέρθηκε στο Netflix το 2016, πρότεινε στην παλιά της συμφοιτήτρια και φίλη Πέγκυ Ρίγγα να διοργανώσουν προβολές επεισοδίων του Black Mirror και συζητήσεις στον κινηματογράφο ΑΑΒΟΡΑ. Πραγματοποιήθηκαν δύο κύκλοι προβολών το 2017 και 2018. Η ανταπόκριση ήταν μεγάλη και έπειτα θα οδηγούσε στην ιδέα μιας έκδοσης. Έτσι επτά επεισόδια της σειράς έγιναν η πυριτιδαποθήκη ενός συναρπαστικού συλλογικού τόμου, σε επιμέλεια της Δέσποινας Καταπότη, με τον τίτλο «Black Mirror. Ο μαύρος καθρέφτης της ψηφιακότητας» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
Στον τόμο επιχειρείται να φωτιστούν πτυχές του τεχνοπολιτισμού του 21ου αιώνα μέσα από την αναφερόμενη σειρά επιστημονικής φαντασίας. Μήπως μιλάμε για κάτι περισσότερο από επιστημονική φαντασία; Η «πραγματικότητα» του Black Mirror μοιάζει ιδιαίτερα «οικεία» στον θεατή και τα όρια μεταξύ επιστημονικής φαντασίας και δυστοπικού παρόντος και μέλλοντος θολώνουν. Όπως αναφέρεται άλλωστε και σε ένα από τα τρέιλερ του Black Mirror, το μέλλον «έχει διαρραγεί», το μέλλον «είναι τώρα» («the future is broken, the future is now»). Μεταξύ άλλων ο δημιουργός της σειράς Charlie Brooker θέτει στο επίκεντρο όλους τους σύγχρονους φόβους σχετικά με νέες μορφές επιτήρησης διαδικτυακές που κοντράρονται με τον «εκδημοκρατισμό» της πληροφορίας, όπως και με αλγορίθμους που επιδρούν στην καθημερινή ζωή των πολιτών με τρόπους που ακυρώνουν την ανθρωπινότητα. Ο κόσμος των «likes» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης γίνεται η απτή αξία κάθε υποκειμένου. Ο σαδισμός παίρνει μορφές «συμμετοχικής δημοκρατίας». Dating apps καθορίζουν διαπροσωπικές σχέσεις.
Ζητούμενο του πονήματος -όπου γράφουν πρόσωπα που προέρχονται από τον ακαδημαϊκό, καλλιτεχνικό και δημοσιογραφικό χώρο- είναι η ανάδυση των πολλαπλών πτυχών του φαινομένου της ψηφιακότητας και η καλλιέργεια ενός βαθύτερου προβληματισμού γύρω από το ερώτημα: Είμαστε πλέον έτοιμοι/έτοιμες να αναθεωρήσουμε (ή και να εγκαταλείψουμε) παγιωμένους ειδολογικούς προσδιορισμούς και ερμηνευτικά σχήματα που αφορούν τη σύγχρονη ζωή; Η σειρά Black Mirror είναι μόνο η αφορμή, μια ευκαιρία μετάβασης πέρα από το όποιο δίλημμα μεταξύ «τεχνοφοβίας» και «τεχνοφιλίας», σε μια «ηθική» που στοχεύει επίμονα στη ρήξη, στην ανατροπή, σε αυτό που βρίσκεται «έξω από εδώ».
ΙΝΦΟ
Black Mirror: Ο μαύρος καθρέφτης της ψηφιακότητας. Επιμέλεια: Δέσποινα Καταπότη. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2022
Γράφουν οι: Ειρήνη Αβραμοπούλου, Γιώργος Βαβουρανάκης, Ηρακλής Βογιατζής, Αλέξανδρος Γεωργίου, Στυλιάνα Γκαλινίκη, Νίκος Δασκαλόπουλος, Κωνσταντίνος Ηροδότου, Κίμων Θεοδώρου, Γιάννης Καντέα-Παπαδόπουλος, Δέσποινα Καταπότη, Χλόη Κολύρη, Κώστας Κωστάκος (Old Boy), Βασιλική Λαλιώτη, Θωμάς Μαυροφίδης, Μήτσος Μπιλάλης, Δέσποινα Μπουμπουχεροπούλου, Χάρης Μωρίκης, Θεμιστοκλής Πανταζάκος, Αλέξανδρος Παπαγεωργίου, Πηνελόπη Παπαηλία, Κώστας Πασχαλίδης, Μανώλης Πατηνιώτης, Πέτρος Πετρίδης, Δημήτρης Πλάντζος, Σαμσών Ρακάς, Γιάννης Ρήγας, Ελίνα Ροϊνιώτη, Ηλίας Στουραΐτης.
