Το μικρόβιο του fin de siècle χτύπησε τον γάλλο μεταϊμπρεσιονιστή ζωγράφο Πωλ Γκωγκέν (1848-1903). Η σύγχρονη δυτική κοινωνία έμοιαζε ανυπόφορη, ο βίος αβίωτος. Έψαχνε μιαν εξωτική απόδραση σε μονοπάτια πριμιτιβισμού προκειμένου να ζυμώσει τη ζωή με την τέχνη του. Μια πιθανή λύση φάνταζε η Μαδαγασκάρη όπου οραματιζόταν να στήσει το ζωγραφικό εργαστήρι των Τροπικών – σχέδιο που αποκαλύπτεται στα γράμματα που δημοσιεύουμε παρακάτω, τα οποία έστελνε στον ομότεχνό του Εμίλ Μπερνάρ το 1890. Τα γράμματα αυτά δεν είχαν ημερομηνίες και ταξινομήθηκαν βάσει μνήμης από τον Μπερνάρ.
Σκαλίζοντας λίγο την ιστορία, ο Γκωγκέν βιοπορίστηκε στο Παρίσι ως χρηματομεσίτης από το 1871 πιάνοντας καλά λεφτά. Όλα αυτά μέχρι το καταστροφικό κραχ του γαλλικού χρηματιστηρίου το 1882. Στο μεταξύ, στον ελεύθερο του χρόνο ζωγράφιζε και είχε ήδη προσκληθεί να συμμετάσχει σε εκθέσεις ιμπρεσιονιστών από το 1879. Μετά το κραχ θα αποφάσιζε να ασχοληθεί αποκλειστικά με τη ζωγραφική αφότου και κάποιες άλλες δουλειές που προσπάθησε να κάνει απέτυχαν. Στο εξής, οικονομικά θα τα έβγαζε δύσκολα πέρα. Το 1884 μετακόμισε για ένα διάστημα με την οικογένειά του στη Ρουέν. Ο πίνακας αυτής της περιόδου με τίτλο ‘Un verger sous l’église de Bihorel’ δείχνει τον τρόπο που παρατηρεί τη γυναίκα του και τα παιδιά του «από απόσταση» και προοικονομεί τον χωρισμό της επόμενης χρονιάς που θα γινόταν οριστικός αρκετά έτη αργότερα. Ο Γκωγκέν άφησε τα πάντα πίσω επιζητώντας διαφυγή από τον «δήθεν πολιτισμένο κόσμο» και ακολουθώντας το πάθος της τέχνης του. Λέγεται ότι ήταν δύσκολος χαρακτήρας, ιδιαίτερα εγωπαθής. Το 1887 πηγαίνει για ένα διάστημα στη Μαρτινίκα μέσω Παναμά. Την επόμενη χρονιά θα περάσει εννέα διαβόητες εβδομάδες με τον Βίνσεντ Βαν Γκογκ στο γαλλικό νότο. Παρότι ο Γκωγκέν δεν θα πατήσει το πόδι του στη Μαδαγασκάρη, τα γράμματα είναι ενδεικτικά των αναζητήσεών του. Εντέλει, πηγαίνει στην Ταϊτή το 1891 όπου θα μείνει τα περισσότερα από τα υπόλοιπά του χρόνια, μέχρι να εγκαταλείψει τα εγκόσμια πάμφτωχος το 1903 στην Ατουόνα (Νήσοι Μαρκέζας), αφήνοντας πλούσια κληρονομιά στην ιστορία της μοντέρνας ζωγραφικής και αποτελώντας έναν από τους πυλώνες των Πρωτοποριών του 20ου αιώνα.
ΓΡΑΜΜΑ XVII, Παρίσι 1890
Αγαπητέ μου Μπερνάρ,
(…) πηγαίνω οριστικά στη Μαδαγασκάρη. Θ’ αγοράσω στην εξοχή ένα σπίτι φτιαγμένο με λάσπη και θα το επεκτείνω μόνος μου, θα φτιάξω κήπο και θα ζω απλά. Θα πάρω μοντέλα κι ό,τι χρειάζεται για να μελετώ και θα ιδρύσω το εργαστήρι των Τροπικών. Ας έρθει να με βρει όποιος θέλει. Πήρα διάφορες πληροφορίες (όλες θετικές), μεταξύ άλλων και της κυρίας Ρεντόν –που είναι από την οικογένεια Ντε Μπουρμπόν και ξέρει πολύ καλά τη Μαδαγασκάρη. «Με πέντε χιλιάδες φράγκα», μου είπε, «μπορείς να ζήσεις και τριάντα χρόνια, αν το θέλεις». Η ζωή είναι τσάμπα γι’ αυτόν που θέλει να ζήσει όπως κι οι ντόπιοι. Και μόνο από το κυνήγι μπορείς να τραφείς κλπ.
(…) Αν οι προσπάθειές σου δεν έχουν ικανοποιητικό αποτέλεσμα κι αν απαλλαγείς από τη στρατιωτική σου θητεία, έλα να με συναντήσεις. Θα βρεις, χωρίς χρήματα, τη σίγουρη επιβίωση σ’ έναν καλύτερο κόσμο (…) αν είσαι δυστυχισμένος δεν μπορώ να σε παρηγορήσω παρά με το να σου δώσω το μισό μου χιτώνα. Αυτός είναι κι ο καλύτερος τρόπος να είναι κανείς χριστιανός.
Εγκάρδια δικός σου,
Πωλ Γκωγκέν
ΓΡΑΜΜΑ ΧVIII, Λε Πουλντί 1890
Αγαπητέ μου Μπερνάρ,
(…) Λοιπόν, δεν πηγαίνω εκεί για να βρω δουλειά ούτε και για να σου προσφέρω. Αυτό που θα κάνω είναι το εργαστήρι των Τροπικών. Με το χρηματικό ποσό που θα ‘χω, θα μπορώ ν’ αγοράσω μια καλύβα, όπως αυτές που είδα στην Παγκόσμια Έκθεση, από ξύλο και λάσπη, με αχυρένια στέγη (…)
Αν, λοιπόν, θέλει κανείς να κάνει περιουσία δεν πρέπει να πάει εκεί όπου η ζωή είναι πρωτόγονη, εκεί που τα φυσικά της προϊόντα προέρχονται από μια ακαλλιέργητη γη. Στη Μαδαγασκάρη, το χρήμα είναι πολύ σπάνιο∙ αυτοί που μένουν στην εξοχή δεν έχουν λεφτά και ζουν χωρίς αυτά.
(…) Θα φύγω για κει και θα ζήσω σαν άνθρωπος, μακριά από το δήθεν πολιτισμένο κόσμο και θα κάνω παρέα μονάχα με τους δήθεν αγρίους. Σου προσφέρω το μισό ακριβώς από το καθημερινό μου ψωμί. Εκεί κάτω είναι –ας το πούμε έτσι- υποχρεωτικό να ‘χεις γυναίκα. Έτσι θα έχω και μοντέλο κάθε μέρα. Και σου υπόσχομαι πως ίδια καρδιά έχει η γυναίκα της Μαδαγασκάρης με μια γαλλίδα, αλλά λιγότερο συμφεροντολόγα (…).
Σε χαιρετώ εγκάρδια,
Πωλ Γκωγκέν
ΓΡΑΜΜΑ ΧΧ, Λε Πουλντί 1890
Αγαπητέ μου Μπερνάρ,
(…) Ίσως τότε αλλάξεις γνώμη για τη Μαδαγασκάρη. Είναι αλήθεια ότι η Ταϊτή είναι ένας παράδεισος για τους ευρωπαίους, αλλά το ταξίδι είναι πολύ ακριβότερο∙ είναι κοντά στην Ωκεανία.
Από την άλλη, η Μαδαγασκάρη έχει να δώσει περισσότερα αποθέματα σχετικά με τους ανθρώπινους τύπους, τις θρησκείες, το μυστικισμό, το συμβολισμό (…).
Δε δουλεύω πια και βαριέμαι περιμένοντας την ώρα που θα φύγω για τη Μαδαγασκάρη. Εκεί βρίσκεται το μέλλον της ζωγραφικής.
Σε χαιρετώ εγκάρδια,
Πωλ Γκωγκέν
Τα αποσπάσματα είναι από το βιβλίο «Γράμματα του Πωλ Γκωγκέν στον Εμίλ Μπερνάρ 1888-1891», μετάφραση Ηλέκτρα Αρβανίτη, εκδόσεις Οδυσσέας