[…] Εκ πρώτης όψεως ίσως φαίνεται ότι αυτό το ερώτημα δεν χρειάζεται να απαντηθεί. Εξ ορισμού, η Νεολιθική Εποχή σηματοδοτεί την εμφάνιση και ανάπτυξη αγροτικών κοινοτήτων, πράγμα το οποίο σίγουρα πρέπει να υποδεικνύει μια εγκατεστημένη κοινότητα η οποία παίζει ενεργό ρόλο στη διαχείριση μιας περιοχής και χρησιμοποιεί κοντινούς διαθέσιμους πόρους. Όμως το ερώτημα έχει τεθεί επανειλημένα από διάφορους/ες ερευνητές/τριες τα τελευταία χρόνια. Υπάρχουν αρκετά διαφορετικές προσεγγίσεις και υποθέσεις οι οποίες προσπαθούν να περιγράψουν την πιθανή φύση των οικισμών εντός μιας περιοχής, οι οποίες συσπειρώνονται ως επί το πλείστον γύρω από δύο απόψεις. Η πρώτη βλέπει τον τόπο ως κατοικημένο από μικρά «νοικοκυριά» τα οποία είναι μεν συνυφασμένα με τα σπίτια και τα αγροκτήματά τους, αλλά παράλληλα καταφεύγουν και στις γύρω περιοχές για διαφορετικές δραστηριότητες. Η δεύτερη άποψη βλέπει τα τεκμήρια για την παρουσία οικισμών και κατοικιών ως απλά ένα επιπλέον στοιχείο μέσα σε μια κατά τα άλλα πρόσκαιρη παρουσία στον τόπο, γύρω από τον οποίο οι κοινότητες περιστρέφονταν καθώς εκμεταλλεύονταν τους διάφορους πόρους σε διαφορετικές περιοχές και εποχές του χρόνου.
Ο Όουιν Γκρόουγκαμ, υποστηρίζοντας την ιδέα ότι τα Νεολιθικά νοικοκυριά κατοικούσαν μόνιμα σε συγκεκριμένους οικισμούς αλλά ταξίδευαν στα περίχωρα για μια σειρά από δραστηριότητες, υποστηρίζει πως «τα στοιχεία από τη Νεολιθική στην Ιρλανδία υποδεικνύουν τη σημασία του σπιτιού ως σημείου αναφοράς για καθημερινές οικιακές και κοινωνικές δραστηριότητες, όπου το πλήθος των στοιχείων φανερώνει όλο και πιο πειστικά μια μονιμότητα στον τρόπο κατοίκησης».
Ο Τζον Ουώντελ παρατήρησε ότι «προς το παρόν το γενικά αποδεκτό μοτίβο είναι αυτό των ατομικών αγροκτημάτων με χωράφια και βοσκοτόπια», αν και σημείωσε ότι τοποθεσίες όπως το Ταουνλιχώλ Ι στην κομητεία Λόουθ συνεπάγονται έναν υψηλό βαθμό «εποχικής κινητικότητας». Πρότεινε την ιδέα ότι τα νοικοκυριά «εκμεταλλεύονταν διαφορετικούς πόρους και διέμεναν σε εποχικά καταλύματα, τόσο παράκτια όσο και στην ενδοχώρα, για ποικίλους σκοπούς όπως η συγκομιδή πρώτων υλών για την κατασκευή λίθινων τσεκουριών και εργαλείων από πυρόλιθο, πύλινων σκευών, ξύλινων αντικειμένων και καλαθιών και επίσης δραστηριότητες που συμπεριλάμβαναν την εύρεση τροφής, όπως το ψάρεμα και το κυνήγι, αλλά και την κατασκευή τάφων και ταφικών μνημείων.»
Αντίθετα, ερευνητές/τριες έχουν αμφισβητήσει την ιδέα ότι η Νεολιθική κοινωνία ήταν δομημένη γύρω από μόνιμα κατοικημένα σπίτια που συνοδεύονταν από συγκεκριμένες εξορμήσεις στα περίχωρα. Υποστηρίζουν ότι τα σπίτια ήταν απλώς ένα κομμάτι μιας εφήμερης εγκατάστασης σε έναν τόπο. Ο Άλισντερ Ουίτλ έχει προτείνει ότι οι Νεολιθικές τοποθεσίες στην Ευρώπη στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύουν «γραμμές και συνδετικούς κρίκους σε μοτίβα μιας κινητικότητας που εκτίνεται προς πάσα κατεύθυνση», ακολουθώντας έναν κοινωνικό σχηματισμό επικεντρωμένο γύρω από ευέλικτες διαπροσωπικές και κοινοτικές σχέσεις. Ο Τζούλιαν Τόμας σχολίασε το 1996 ότι οι αρχαιολόγοι φαίνεται να πιστεύουν ότι «όλοι οι λογικοί, σκεπτόμενοι άνθρωποι θέλουν αυτόματα να ζουν σε σπίτια». Ενάντια σε αυτή την υπόθεση, αντέτεινε πως τα περισσότερα από τα κτίσματα που «χαρακτηρίζονται ως οικίες είναι ως επί το πλείστον μη-τυπικά παραδείγματα που παρεκκλίνουν από το συνολικότερο μοτίβο της εποχής» και στην πραγματικότητα αποτελούν «σποραδικές διαμονές». Η Τζέσσικα Σμιθ εξέτασε έναν σημαντικό αριθμό Νεολιθικών τοποθεσιών στην Ιρλανδία πέρα από σπίτια που επέδειξαν σημάδια δραστηριότητας και παρουσίας ανθρώπων στις ευρύτερες περιοχές. Η έρευνά της επικεντρώνεται στην παρουσία λίθινων διασπορών ή συγκεντρώσεων τάφρων, και η ίδια προτείνει ότι «όσο κανείς εξετάζει το Νεολιθικό τοπίο στην Ιρλανδία, τόσο λιγότερο αυτό διαφέρει από το τοπίο στη Βρετανία», σημειώνοντας ότι φαίνεται να υπήρχαν «πρακτικές διασκορπισμένης κατοίκησης» κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής Εποχής, σε ένα γενικότερο πλαίσιο «κινητικής ρευστότητας».
Η φύση των σπιτιών αυτής της περιόδου δημιουργεί πολλά ερωτήματα, ειδικά η διαφοροποίησή τους σε στιβαρά ορθογώνια κτίσματα και σε πιο εφήμερες κυκλικές κατασκευές. Μπορούν και οι δύο αυτοί τύποι να θεωρηθούν αντιπροσωπευτικοί του γενικότερου τρόπου κατοίκησης; Υπήρξε κάποια αλλαγή στην δημιουργία και εδραίωση οικισμών κατά την Νεολιθική; Παράλληλα, θα μπορούσαν και οι δύο να αποτελούν στοιχεία μιας μόνιμης κατοίκησης;
Τα ευρύματα από διάφορα Νεολιθικά ορθογώνια σπίτια ίσως υποδηλώνουν ότι οι κατοικίες ήταν μεγάλες, γερές κατασκευές που χτίζονταν με την πρόθεση για μακροχρόνια, σταθερή εγκατάσταση σε έναν τόπο. Παρά ταύτα, έπειτα από πιο ενδελεχή εξέταση, διαφαίνεται μια ασυνέπεια σε αυτή την μονιμότητα κατά τη διάρκεια της Πρώιμης Νεολιθικής. Για κάθε ένδειξη και στοιχείο από τα ορθογώνια σπίτια που ίσως να υποδηλώνει μόνικη κατοίκηση, μπορεί να δημιουργηθεί ένας εξίσου πιθανός αντίλογος. Επί παραδείγματι, σε αντίθεση με το μεγάλο μέγεθος ορισμένων ορθογώνιων σπιτιών, είναι επίσης δυνατόν να επισημάνει κανείς τα μικρότερα σπίτια όπως το Γκόρτορ στην κομητεία Κορκ, μόλις 33 τετραγωνικών μέτρων. Είναι αλήθεια ότι για κάποια από τα σπίτια χρησιμοποιήθηκαν δρύινα δοκάρια, γεγονός που υποδηλώνει σχεδιασμό, κόπο και χρόνο· όμως υπάρχουν και πολλά άλλα σπίτια χωρίς δοκάρια τέτοιου τύπου. Και παρά τις αποδείξεις για επισκευές σε μερικές τοποθεσίες, πολλά από τα σπίτια δεν παρουσιάζουν κανένα σημάδι επιδιόρθωσης ή επισκευών.
Οι υποστηρικτές του μοντέλου της «μόνιμης εγκατάστασης» μπορούν να ισχυριστούν ότι δεν είναι ρεαλιστικό να περιμένει κανείς ότι κάθε ορθογώνιο σπίτι θα έχει τα ίδια χαρακτηριστικά. Ίσως να χρειάζεται να ληφθούν υπόψη οι ιδιαιτερότητες της εκάστοτε τοποθεσίας. Τα μικρότερα σπίτια μπορεί να χτίστηκαν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες ενός μικρού νοικοκυριού. Ή κάποια από τα μικρότερα ορθογώνια κτίρια να χρησιμοποιούνταν σαν βοηθητικά κτίσματα αντί για σπίτια: στο Μπαλινγκλάννα στην κομητεία Κορκ, ο Τζον Τίερνι πρότεινε ότι επτά τρύπες για πασσάλους που βρέθηκαν ανατολικά από ένα ορθογώνιο σπίτι ήταν ενδείξεις της ύπαρξης ενός καταλύμματος για ζώα ή ενός αποθηκευτικού χώρου.
Η μεταβολή από τα προηγούμενα ορθογώνια σπίτια στα επακόλουθα κυκλικά ή ελλειψοειδή είναι πολύ σημαντική για την κατανόηση του βαθμού στον οποίο τα Ιρλανδικά Νεολιθικά σπίτια υποδεικνύουν μόνιμη κατοίκηση. Κάποια στιγμή στο διάστημα μεταξύ του 3690 και του 3625 π.Χ. εμφανίστηκαν τα κυκλικά σπίτια, τα οποία αντικατέστησαν τα ορθογώνια ως το συχνότερο μοντέλο κατοικίας. Αυτή η εξέλιξη δημιουργεί άλλο ένα ερώτημα: Μήπως τα λιγότερο ανθεκτικά κυκλικά και ελλειψοειδή σπίτια σηματοδοτουν μια επιστροφή σε έναν πιο κινητικό τρόπο ζωής;
Τα κυκλικά σπίτια είναι αδιαμφισβήτητα πολύ μικρότερα από τα ορθογώνια, αν και ορισμένα είναι αρκετά ευρύχωρα. Ενώ σε γενικές γραμμές δεν σκάβονταν λάκοι για θεμέλια με τον ίδιο τρόπο για ολόκληρη την κατασκευή, και ενώ υποστηρίζονταν κυρίως από δοκάρια αντί για τάβλες ή σανίδες, κάποια από τα κυκλικά σπίτια θεωρούνται γενικά στιβαρές κατασκευές. Η κατασκευή ορισμένων εξ αυτών αποτελεί μια εσκεμμένη επένδυση μόχθου, χρόνου και πόρων ούτως ώστε να είναι ανθεκτικά.
Όμως, σε κάποια άλλα κυκλικά σπίτια η κατασκευή είναι λιγότερο γερή. Στο ελλειψοειδές Πιθανό Σπίτι Α στον Κύκλο L στο Λάου Γκερ, περίπου 7.5 μέτρα σε διάμετρο, υπήρχαν σκόρπιες τρύπες για πασσάλους, λάκκοι και μια εσωτερική εστία, πράγμα το οποίο θεωρήθηκε ότι υποδεικνύει ότι το σπίτι χτίστηκε με βάση δύο ομόκεντρες γραμμές από τρύπες για πασσάλους γύρω από την εστία. Το Πιθανό Σπίτι Β στον Κύκλο L, 6.5 μέτρα σε διάμετρο, παρουσίαζε μονάχα μια σειρά από τρύπες στην δυτική και νότια πλευρά του, μαζί με ένα μικρό ανάχωμα. Ένα επιπλέον πρόβλημα στην θεωρία της μόνιμης κατοίκησης προκύπτει από τον αριθμό των κατασκευών στην τοποθεσία αυτή. Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο κάποιων εφήμερων καταυλισμών που περιέχουν κατασκευές είναι ότι οι τοποθεσίες συχνά επανακατοικούνταν σε διαφορετικές περιόδους και περιστάσεις. Ένα παράδειγμα βρίσκεται στην τοποθεσία του Τάουνλι Χωλ ΙΙ στην κομητεία Λόουθ, η οποία περιλαμβάνει 9 εστίες και 142 τρύπες για πασσάλους, όπου η παρουσία τρυπών κάτω από κάποιες εστίες και η υπέρθεση και επικάλυψη εστιών παρότρυνε τους ανασκαφείς να ισχυριστούν ότι η τοποθεσία είχε επανακατοικηθεί διαδοχικά ανά τους αιώνες.
Η παρουσία υπολειμμάτων εξημερωμένων ζώων σε ορισμένα σπίτια και τα δείγματα επεξεργασίας σιτηρών, μαζί με την ύπαρξη ενός συστήματος πετρόχτιστων διαχωριστικών τοιχών αποτελούν επίσης στοιχεία μιας μόνιμης παρουσίας και κατοίκησης. Η μετακίνηση των κοπαδιών και ειδικά η προστασία τους κατά τη διάρκεια του χειμώνα ίσως να έπαιζε έναν σημαντικό ρόλο στην κινητικότητα των ανθρώπων της εποχής του Λίθου, αν και οι θερμοκρασίες εκείνη την εποχή ήταν περίπου 2 με 2.5 βαθμούς υψηλότερες από τις σημερινές. Επίσης, τα κοπάδια ζώων που συνδέονταν με τα Νεολιθικά σπίτια πιθανόν να μην ήταν τόσο μεγάλα ώστε να χρειάζονταν ειδική μεταχείριση κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Θα μπορούσαμε να τα συγκρίνουμε με εκείνα ενός Ιρλανδού ελεύθερου μικρογαιοκτήμονα του εβδόμου ή ογδόου αιώνα μ.Χ. του οποίου το αγρόκτημα, όπως παρατήρησε ο Φέργκους Κέλλυ, τυπικά αποτελούνταν από «εφτά, οχτώ αγελάδες, δέκα πρόβατα και πέντε γουρούνια».
-Το παραπάνω κείμενο αποτελεί σύνθεση αποσπασμάτων από το άρθρο Settling Down or Moving On? The Settlement of the Irish Neolithic Lands cape, Gerard Mulligan, New Hibernia Review / Iris Éireannach Nua
-Κεντρική εικόνα: από το Δίκτυο Πειραματικής Αρχαιολογίας
Οι μικροί βασιλείς
δεν ξεχωρίζουν πολύ
απ’ το χορτάρι
αναμειγνύονται
με τα χλωρά δέντρα
πατάνε τα πεσμένα
μισάνοιχτα βελανίδια
συνεννοούνται με τα φύλλα
λούζονται απαλά
απ’ τα νέφη της άνοιξης
ανιχνεύουν το χώμα
διασχίζουν βουνά
στις ελεύθερες λεύκες
μαζεύονται και ξαποσταίνουν
προσκαλούν κι επισκέπτονται
κουβαλάνε μαζί την τροφή
ορμόμενοι παίζουν
ανταλλάζουν εντολές
έχουν άλικες και γαλανές
κουκίδες στο πρόσωπο
στα άκρα χαραγμένα
οστέινα στολίδια
τα μαλλιά τους σφαλίζουν
ασπρόμαυρες χάντρες
όταν βρίσκουν νερό
ζητωκραυγάζουν
λατρεύουν τ’ άλογα
σπάνια καβαλάνε
αλληλοθαυμάζονται
είναι ήμεροι άρχοντες
μεταβλητών λιβαδιών
στους απογόνους
μοχθούν για ν’ αφήσουν
εργαλεία και κοπάδια
λογάνε τ’ αστέρια
μεταμορφώνονται
σε βοερά χαλίκια
σε βάτους και βρύα
πριν απ’ τα χάλκινα
τ’ ασημένια ή τα χρυσά
παλεύουν και χωρίζουν
ορίζουν τα συνδεδεμένα
προσωρινά τους βασίλεια.
.
